Cao Bá Quát của Trúc Khê, thuộc bộ Góc Nhìn Sử Việt, là một công trình khảo cứu – tiểu luận lịch sử đặc sắc, tập trung khắc họa chân dung một trong những trí thức lớn, cá tính mạnh mẽ và gây nhiều tranh luận nhất của lịch sử Việt Nam thế kỷ XIX. Không tiếp cận Cao Bá Quát như một hình tượng huyền thoại đơn giản, tác phẩm đi sâu vào đời sống tư tưởng, con đường học vấn, sự nghiệp quan trường, thơ văn và đặc biệt là bi kịch tinh thần của một con người “đứng không yên” trong lòng xã hội phong kiến đang trì trệ và khủng hoảng.
Trúc Khê đặt Cao Bá Quát vào bối cảnh lịch sử cụ thể của triều Nguyễn nửa đầu thế kỷ XIX, khi Nho học đã trở nên giáo điều, khoa cử nặng hình thức, còn bộ máy quan liêu ngày càng xa rời đời sống thực tế. Trong môi trường ấy, Cao Bá Quát hiện lên như một trí thức tài năng xuất chúng nhưng không chịu khuất phục trước khuôn mẫu cứng nhắc. Con đường khoa cử lận đận, những lần bị giáng chức, lưu đày hay gạt ra bên lề chính trường không chỉ là sự bất công cá nhân, mà còn phản ánh mâu thuẫn sâu sắc giữa trí tuệ sáng tạo và cơ chế phong kiến bảo thủ.
Một điểm nổi bật của cuốn sách là cách Trúc Khê phân tích thơ văn Cao Bá Quát như một chìa khóa để hiểu con người ông. Thơ không chỉ là phương tiện biểu đạt cảm xúc cá nhân, mà còn là nơi kết tinh tinh thần phản kháng, nỗi u uất trước thời thế và khát vọng tự do mạnh mẽ. Qua từng bài thơ, người đọc thấy rõ một tâm hồn vừa ngạo nghễ, vừa cô độc, vừa đau đáu với vận mệnh đất nước nhưng lại bất lực trước bức tường quyền lực và lễ giáo.
Không né tránh những khía cạnh gây tranh cãi, tác phẩm dành dung lượng đáng kể để bàn về cuộc khởi nghĩa Mỹ Lương gắn với tên tuổi Cao Bá Quát. Trúc Khê không lý tưởng hóa hay giản lược sự kiện, mà cố gắng lý giải vì sao một nhà nho, từng gắn bó với con đường khoa cử và triều đình, lại đi đến lựa chọn nổi dậy vũ trang. Qua đó, hình ảnh Cao Bá Quát hiện ra như một trí thức dấn thân đến tận cùng, chấp nhận trả giá bằng sinh mạng cho niềm tin và lý tưởng của mình.
Về mặt văn phong, Cao Bá Quát mang đậm dấu ấn học giả của Trúc Khê: chặt chẽ trong lập luận, phong phú về dẫn chứng, nhưng vẫn giữ được giọng văn linh hoạt, giàu sức gợi. Tác giả kết hợp tư liệu chính sử, dã sử và thơ văn để dựng nên một chân dung lịch sử nhiều chiều, tránh lối ca ngợi một chiều hay phê phán giản đơn. Nhờ đó, Cao Bá Quát hiện lên vừa lớn lao vừa rất người, với tài năng, kiêu hãnh, sai lầm và bi kịch không thể tách rời.
Trong dòng sách Góc Nhìn Sử Việt, cuốn sách này không chỉ giúp độc giả hiểu sâu hơn về một nhân vật lịch sử cụ thể, mà còn gợi mở những suy ngẫm rộng hơn về vai trò của trí thức trong xã hội, mối quan hệ giữa cá nhân và quyền lực, giữa tư tưởng tiến bộ và cấu trúc bảo thủ. Cao Bá Quát vì thế không chỉ là một tiểu sử, mà còn là một lát cắt quan trọng để nhìn lại lịch sử tư tưởng Việt Nam thế kỷ XIX.
