Chí Phèo của Nam Cao là một trong những tác phẩm văn học hiện thực phê phán đặc sắc nhất giai đoạn 1930–1945, đồng thời được xem là kiệt tác đưa tên tuổi Nam Cao trở thành cây bút hàng đầu của văn học Việt Nam hiện đại. Với bút pháp sắc bén và tấm lòng nhân đạo sâu xa, nhà văn đã khắc họa thành công hình tượng Chí Phèo – một kẻ bị tha hóa cả nhân hình lẫn nhân tính, song ẩn sâu bên trong vẫn còn khát vọng lương thiện, khát vọng được sống như một con người đúng nghĩa.
Câu chuyện bắt đầu từ hình ảnh Chí Phèo say rượu vừa đi vừa chửi, một kẻ mà dân làng coi như “con quỷ dữ của làng Vũ Đại”. Nhưng qua từng trang viết, Nam Cao đã dẫn người đọc ngược dòng thời gian để nhìn thấy cuộc đời của nhân vật này: từ một đứa trẻ bị bỏ rơi trong cái lò gạch cũ, được dân làng nuôi lớn, đến một anh canh điền hiền lành, rồi bị Bá Kiến đẩy vào tù. Nhà tù thực dân đã biến anh thành một kẻ lưu manh hung hãn, trở thành công cụ tay sai của chính Bá Kiến để rồi cuối cùng rơi vào vòng xoáy tha hóa.
Điểm đặc sắc của Chí Phèo là Nam Cao không dừng lại ở việc tố cáo xã hội thực dân phong kiến đã chà đạp, hủy hoại con người, mà còn đi sâu khám phá bi kịch tinh thần của nhân vật. Chí Phèo thực chất không phải kẻ ác bẩm sinh, mà là nạn nhân của bất công xã hội. Bi kịch lớn nhất của hắn không chỉ là bị biến thành “con quỷ dữ” mà còn là sự tuyệt vọng khi không thể trở lại làm người lương thiện. Khoảnh khắc tình yêu với Thị Nở bùng lên chính là ánh sáng nhân đạo chói lọi trong tác phẩm. Bát cháo hành giản dị của Thị Nở đã đánh thức phần “người” trong Chí, khơi dậy khát vọng sống lương thiện. Nhưng xã hội khắc nghiệt, định kiến tàn nhẫn đã cướp đi cơ hội ấy. Khi Thị Nở từ chối, Chí rơi vào tuyệt vọng cùng cực và lựa chọn con đường chết, mang theo tiếng kêu xé lòng: “Ai cho tao lương thiện?”.
Nam Cao đã khéo léo xây dựng một nhân vật điển hình cho người nông dân bị tha hóa, đồng thời gửi gắm giá trị nhân đạo sâu sắc. Qua Chí Phèo, nhà văn không chỉ vạch trần tội ác của xã hội bất công đã đẩy người lương thiện đến bước đường cùng, mà còn khẳng định bản chất tốt đẹp trong con người khó có thể bị hủy diệt hoàn toàn. Ngay cả trong kẻ bị coi là “con quỷ dữ”, vẫn luôn âm ỉ một khát vọng làm người, một mong ước được sống yêu thương.
Về nghệ thuật, Chí Phèo là sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa hiện thực và nhân đạo. Ngôn ngữ đời thường, đậm chất khẩu ngữ dân gian, giọng điệu biến hóa linh hoạt từ châm biếm, trào phúng đến xót xa, cảm thương đã tạo nên sức sống bền lâu cho tác phẩm. Hình tượng Chí Phèo và câu hỏi “Ai cho tao lương thiện?” đã trở thành biểu tượng, ám ảnh nhiều thế hệ độc giả.
Chí Phèo không chỉ là bức tranh phản ánh xã hội Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX, mà còn là tác phẩm chạm đến chiều sâu nhân tính. Giá trị hiện thực và nhân đạo của truyện đã vượt ra ngoài khuôn khổ thời đại, để lại bài học sâu sắc về con người và xã hội. Đây chính là lý do khiến tác phẩm luôn sống mãi trong lòng bạn đọc, xứng đáng là đỉnh cao của văn học Việt Nam hiện đại.
