Chuyện Những Người An Nam Ở Paris Hay Sự Thật Về Đông Dương là một tác phẩm chính luận – tự sự đặc biệt, mang dấu ấn của bậc trí thức tiên phong trong phong trào yêu nước Việt Nam đầu thế kỷ XX: Luật sư Phan Văn Trường. Được viết khi ông đang sống, học tập và hoạt động tại Pháp, tác phẩm này không chỉ phản ánh bối cảnh lịch sử đầy biến động của thời kỳ thuộc địa, mà còn là bản cáo trạng sắc sảo đối với chính sách thực dân Pháp và là tiếng nói mạnh mẽ đòi lại phẩm giá cho dân tộc Việt Nam.
Phan Văn Trường (1876–1933) là một trong những trí thức Việt Nam đầu tiên có học vị tiến sĩ luật tại Pháp, đồng thời là thành viên chủ chốt của Nhóm Ngũ Long – cùng với Phan Châu Trinh, Nguyễn Tất Thành (Hồ Chí Minh), Nguyễn An Ninh, Nguyễn Thế Truyền – những người đã góp phần quan trọng vào sự hình thành tư tưởng khai sáng và đấu tranh giành độc lập cho Việt Nam. Trong cuốn sách này, ông dùng trải nghiệm sống, học tập và làm việc giữa lòng Paris để soi rọi vào bản chất thật của chế độ thực dân – thứ mà người Pháp vẫn tự hào gọi là “sứ mệnh khai hóa”.
Tác phẩm không đơn thuần kể về cuộc sống của cộng đồng người An Nam ở Pháp, mà còn là sự phơi bày đầy thẳng thắn về những bất công, lừa dối và mâu thuẫn trong chính sách đối xử của thực dân Pháp đối với người Việt. Dưới lớp vỏ ngôn từ lịch sự, văn minh, người An Nam ở Paris thực chất vẫn bị xem thường, giám sát và đối xử như công dân hạng hai – dù ở giữa kinh đô ánh sáng của một đất nước rao giảng về tự do, bình đẳng và bác ái.
Phan Văn Trường không ngại chỉ ra những nghịch lý: tại sao người Việt được dạy tiếng Pháp, học luật Pháp, nhưng không được thực hành công lý Pháp trên chính quê hương mình? Tại sao những người trí thức Việt ở Paris vẫn bị phân biệt đối xử, dù họ mang danh là “công dân Đông Dương”? Và tại sao nước Pháp – nơi từng có cách mạng tư sản để giành quyền con người – lại duy trì một hệ thống thực dân áp bức các dân tộc khác?
Điểm nổi bật trong văn phong của ông là sự sắc bén, thâm trầm mà vẫn đầy cảm xúc. Không cực đoan, không hô khẩu hiệu, Phan Văn Trường viết với sự tỉnh táo, biện luận chặt chẽ, dẫn chứng xác thực và lối kể chuyện gần gũi. Ông phê phán bằng lý trí, nhưng cũng lay động bằng tình cảm – nhất là khi ông mô tả nỗi cô đơn của những người Việt tha hương, niềm đau đáu khi nghĩ về quê nhà, và khát vọng mãnh liệt được sống trong một đất nước tự do, độc lập và có phẩm giá.
Tác phẩm cũng là một lời cảnh tỉnh với chính giới Pháp thời đó – rằng nếu họ thực sự muốn “khai hóa” Đông Dương, thì phải bắt đầu bằng sự công bằng, tôn trọng và trao quyền thực chất cho người bản xứ. Nhưng đồng thời, đó cũng là lời thức tỉnh với thanh niên Việt: rằng con đường giải phóng dân tộc không đến từ sự trông chờ vào ân huệ, mà phải khởi đi từ tri thức, từ bản lĩnh và từ chính nội lực dân tộc.
Ngày nay, Chuyện Những Người An Nam Ở Paris Hay Sự Thật Về Đông Dương không chỉ là một di sản tư tưởng quý báu, mà còn là tấm gương phản chiếu tinh thần tự lực, tinh thần khai sáng của một thế hệ trí thức Việt đã dám đứng lên vì dân tộc, bằng ngòi bút, bằng tri thức và bằng cả trái tim. Cuốn sách là tiếng nói vượt thời gian – đầy trí tuệ, nhân văn và lòng yêu nước thiết tha – mà mỗi người Việt hôm nay nên đọc, để hiểu mình, hiểu quá khứ, và hiểu vì sao độc lập không bao giờ là điều ngẫu nhiên.
