Cuốn Sổ Vàng của Doris Lessing là một tiểu thuyết đặc biệt về cấu trúc và tư tưởng, nơi đời sống cá nhân, chính trị, nghệ thuật và tâm lý đan xen trong một hình thức kể chuyện táo bạo. Được xem là tác phẩm quan trọng nhất của Lessing, cuốn sách không chỉ phản ánh khủng hoảng tinh thần của một cá nhân, mà còn là bức chân dung rộng lớn của một thế hệ trí thức phương Tây giữa thế kỷ XX.
Nhân vật trung tâm là Anna Wulf, một nữ nhà văn sống tại London sau Thế chiến thứ hai. Bề ngoài, Anna có vẻ thành đạt: từng viết một tiểu thuyết nổi tiếng, độc lập về tài chính, tham gia các phong trào cánh tả và có đời sống xã hội phong phú. Nhưng bên trong, cô rơi vào trạng thái phân mảnh sâu sắc, mất niềm tin vào văn chương, chính trị và cả những mối quan hệ thân mật. Khủng hoảng của Anna không bộc phát thành bi kịch kịch tính, mà lan rộng âm thầm, kéo dài và ăn sâu vào mọi khía cạnh của đời sống.
Điểm độc đáo nhất của Cuốn Sổ Vàng nằm ở cấu trúc. Thay vì một dòng kể thống nhất, tiểu thuyết được chia thành nhiều cuốn sổ khác nhau, mỗi cuốn đại diện cho một phần đời và một trạng thái tinh thần của Anna. Cuốn sổ đen ghi lại ký ức về châu Phi và sự nghiệp văn chương; cuốn sổ đỏ phản ánh hoạt động chính trị và niềm tin vào chủ nghĩa cộng sản; cuốn sổ xanh ghi chép đời sống cảm xúc, giấc mơ và những rối loạn tâm lý; cuốn sổ vàng – trung tâm biểu tượng của tác phẩm – là nỗ lực cuối cùng nhằm hợp nhất tất cả những mảnh vỡ ấy thành một cái nhìn toàn diện về bản thân và thế giới.
Thông qua hình thức phân mảnh này, Doris Lessing cho thấy sự rạn nứt của con người hiện đại. Anna không chỉ bị chia cắt trong đời sống riêng tư, mà còn bị kéo căng giữa những hệ giá trị đối lập: lý tưởng chính trị và thực tế thất vọng, tự do cá nhân và trách nhiệm xã hội, khát vọng sáng tạo và nỗi sợ cạn kiệt tinh thần. Sự mất khả năng viết của Anna không đơn thuần là khủng hoảng nghề nghiệp, mà là dấu hiệu cho thấy ngôn ngữ và tư tưởng không còn đủ sức bao trùm một thế giới quá phức tạp và mâu thuẫn.
Một chủ đề quan trọng khác của Cuốn Sổ Vàng là thân phận người phụ nữ trí thức. Lessing không lý tưởng hóa nữ quyền theo cách đơn giản. Bà cho thấy những giới hạn rất thật mà phụ nữ phải đối mặt: trong tình yêu, trong tình dục, trong làm mẹ và trong sự nghiệp sáng tạo. Các mối quan hệ của Anna với đàn ông thường đầy đam mê nhưng cũng nhanh chóng trở thành nguồn tổn thương, phơi bày sự bất cân xứng về quyền lực và kỳ vọng giới.
Văn phong của Doris Lessing sắc sảo, tỉnh táo và không khoan nhượng. Bà không tìm cách làm dịu nỗi bất an của nhân vật, cũng không đưa ra con đường cứu rỗi rõ ràng. Ngược lại, Lessing để cho sự hỗn loạn hiện ra trọn vẹn, như một sự thật cần được nhìn thẳng. Chính vì thế, Cuốn Sổ Vàng có thể gây khó đọc, thậm chí mệt mỏi, nhưng lại mang sức nặng tư tưởng hiếm có.
Cuốn Sổ Vàng không chỉ là tiểu thuyết về một người phụ nữ, mà là bản chẩn đoán sâu sắc về đời sống tinh thần của thời đại hậu chiến. Trong thế giới ấy, con người khao khát sự toàn vẹn nhưng chỉ có thể sống trong những mảnh rời rạc. Bằng việc dám phơi bày sự phân mảnh ấy, Doris Lessing đã tạo nên một tác phẩm vừa khắc nghiệt vừa trung thực, buộc người đọc phải đối diện với chính những vết nứt trong đời sống tinh thần của mình.
