Hoàn Cảnh Hậu Hiện Đại của Jean-François Lyotard là một trong những tác phẩm triết học trọng yếu định hình nên khái niệm “hậu hiện đại” trong triết học, xã hội học và lý luận văn hóa cuối thế kỷ XX. Cuốn sách, với tiêu đề gốc La Condition postmoderne (1979), được viết như một báo cáo về tri thức, nhưng lại mang tầm vóc của một tuyên ngôn triết học, đặt câu hỏi căn bản: trong một thế giới nơi khoa học, công nghệ và truyền thông phát triển vượt bậc, tri thức con người còn mang ý nghĩa gì và được hợp thức hóa bằng cách nào.
Jean-François Lyotard (1924–1998), triết gia người Pháp, xuất thân từ truyền thống hiện sinh và Marxist, sau chuyển hướng sang phân tích ngôn ngữ, triết học hậu cấu trúc và mỹ học. Với Hoàn Cảnh Hậu Hiện Đại, ông là một trong những người đầu tiên chỉ ra rằng thế giới đương đại không còn bị chi phối bởi những “đại tự sự” (grand narratives) – những câu chuyện lớn về tiến bộ, tự do, lý trí hay cách mạng – vốn từng là nền tảng của thời hiện đại.
Theo Lyotard, thời đại hậu hiện đại bắt đầu khi nhân loại đánh mất niềm tin vào những “đại tự sự” đó. Những hệ tư tưởng từng hứa hẹn giải thích toàn bộ thế giới – như chủ nghĩa Marx, khai sáng, hay khoa học duy lý – đã không còn đủ sức thuyết phục. Thay vào đó, xã hội ngày càng bị phân mảnh thành vô số “tiểu tự sự” (petits récits), tức những câu chuyện nhỏ, những quan điểm cục bộ, những tiếng nói khác biệt không thể quy tụ vào một chân lý chung. Chính trong sự tan rã của các “đại tự sự” này, hậu hiện đại xuất hiện như một hoàn cảnh mới của tri thức: đa nguyên, phi trung tâm, nghi ngờ mọi hình thức thống nhất tuyệt đối.
Một trong những đóng góp quan trọng nhất của Hoàn Cảnh Hậu Hiện Đại là phân tích cách mà tri thức trong xã hội đương đại đã thay đổi bản chất. Lyotard nhận thấy, trong kỷ nguyên máy tính và công nghệ thông tin, tri thức đã trở thành một dạng “hàng hóa”, chịu sự điều tiết của thị trường và quyền lực. Tri thức không còn được tìm kiếm vì mục đích hiểu biết thuần túy hay phục vụ cộng đồng, mà bị định giá theo khả năng “hiệu quả”, “ứng dụng” và “trao đổi”. Nhà trường, viện nghiên cứu, thậm chí triết học, đều bị cuốn vào cơ chế sản xuất tri thức như một loại sản phẩm có thể đo lường và thương mại hóa.
Từ đó, Lyotard đặt ra một câu hỏi cốt lõi: nếu tri thức không còn được hợp thức hóa bằng “chân lý phổ quát” hay “đại tự sự”, thì nó dựa vào đâu để có giá trị? Câu trả lời của ông là: tri thức giờ đây chỉ có thể được biện minh thông qua “sự đồng thuận cục bộ” giữa các chủ thể giao tiếp, trong những bối cảnh cụ thể. Nói cách khác, không còn một tiêu chuẩn chung cho tất cả. Mỗi cộng đồng diễn ngôn – khoa học, nghệ thuật, tôn giáo, chính trị – đều tự xác lập quy tắc riêng về cái gì được xem là “đúng”, “đẹp” hay “chân thực”.
Điều này dẫn đến một viễn cảnh vừa giải phóng, vừa bất an. Giải phóng – vì con người được thoát khỏi những hệ thống độc đoán từng áp đặt chân lý duy nhất. Nhưng cũng bất an – vì không còn điểm tựa tuyệt đối, mọi giá trị đều có thể bị hoài nghi. Thế giới hậu hiện đại của Lyotard là một thế giới của những mảnh ghép tri thức rời rạc, của các trò chơi ngôn ngữ cạnh tranh nhau, nơi triết học không còn là người phán xử, mà chỉ là một người tham gia đối thoại trong muôn vàn tiếng nói.
Lyotard mô tả xã hội hậu hiện đại như một mạng lưới giao tiếp khổng lồ, trong đó mỗi phát ngôn đều là một “nước đi” trong trò chơi ngôn ngữ. Mỗi lĩnh vực – khoa học, nghệ thuật, chính trị – có những quy tắc riêng, và không thể áp đặt luật chơi của lĩnh vực này lên lĩnh vực khác. Chính vì thế, ông kêu gọi triết học không nên tìm cách thống nhất các hình thức tri thức, mà hãy học cách tôn trọng sự khác biệt, chấp nhận tính đa nguyên, và nuôi dưỡng khả năng lắng nghe những “tiếng nói nhỏ bé” thường bị các “đại tự sự” truyền thống che lấp.
Trong mỹ học, Lyotard nhìn thấy hậu hiện đại không phải là một phong trào nghệ thuật, mà là một “thái độ” – thái độ sống chung với cái không thể biểu đạt, cái vỡ vụn, cái chưa được định danh. Nghệ thuật hậu hiện đại, theo ông, không tìm kiếm sự hòa hợp hay tổng thể, mà hướng đến việc biểu hiện những gì “không thể nói ra” – cái khoảng trống, sự mơ hồ và nỗi bất định của kinh nghiệm con người hiện đại.
Hoàn Cảnh Hậu Hiện Đại không chỉ là một tác phẩm triết học, mà còn là tấm gương phản chiếu sâu sắc về thời đại. Lyotard cho thấy sự thay đổi trong cách chúng ta nghĩ, học, sáng tạo và sống – khi niềm tin vào chân lý tuyệt đối bị thay thế bởi vô số chân lý nhỏ. Dù được viết cách đây hơn bốn thập kỷ, những nhận định của ông về “xã hội thông tin”, “sự thương mại hóa tri thức”, hay “sự hoài nghi với lý tính toàn năng” vẫn còn nguyên giá trị trong thế giới ngày nay – nơi mạng internet, trí tuệ nhân tạo và truyền thông toàn cầu tiếp tục làm mờ ranh giới giữa tri thức, quyền lực và niềm tin.
Tác phẩm này không nhằm định nghĩa hậu hiện đại, mà mời người đọc cùng sống trong nó – trong một thế giới không có trung tâm, không có câu chuyện duy nhất, nơi tri thức trở thành một dòng chảy không ngừng, phản chiếu sự mong manh nhưng cũng vô hạn của con người trong thời đại mới.
