Lều Chõng của Ngô Tất Tố là một tiểu thuyết hiện thực – lịch sử đặc sắc, phản ánh sinh động bức tranh xã hội phong kiến Việt Nam cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, thông qua con đường khoa cử của nho sĩ xưa. Nếu như Tắt Đèn đã khiến tên tuổi Ngô Tất Tố trở thành cây bút hiện thực phê phán hàng đầu, thì Lều Chõng lại cho thấy chiều sâu uyên bác của ông khi tái hiện một cách chân thực cả một nền học vấn và thi cử vốn từng tồn tại hàng trăm năm, nay đã mục ruỗng, bế tắc.
Câu chuyện trong Lều Chõng xoay quanh nhân vật Vân Hạc – một nho sinh thông minh, có chí tiến thủ, khát khao công danh để đổi đời và phụng sự xã hội. Vân Hạc đại diện cho lớp trí thức trẻ trong buổi giao thời, vừa nuôi ước vọng lý tưởng, vừa bị giam hãm trong vòng luẩn quẩn của khoa cử lỗi thời. Hành trình “lều chõng” đi thi của anh – từ chuẩn bị, dự thi, đến những trải nghiệm cay đắng, thất vọng – chính là hành trình phản ánh sự mục nát của cả một chế độ.
Ngô Tất Tố đã dựng lại không khí trường thi đầy căng thẳng, mệt mỏi, với những quy định hà khắc, những màn gian lận, chạy chọt, cùng bao mánh lới của kẻ có quyền, có tiền. Cái gọi là “khoa cử” – vốn được xem là con đường “vinh thân phì gia” và phụng sự quốc gia – trong mắt nhà văn, đã trở thành chiếc cối xay nghiền nát trí lực, tuổi trẻ, và nhân phẩm của bao thế hệ nho sĩ. Vân Hạc cùng những người bạn đồng khoa dù đầy hoài bão nhưng cuối cùng cũng chỉ nhận lại sự bẽ bàng, cho thấy rõ sự bế tắc của một nền học vấn không còn phù hợp với thời đại.
Giá trị hiện thực nổi bật của Lều Chõng chính là việc tác phẩm phơi bày bản chất thối nát, mục rữa của chế độ khoa cử phong kiến. Nó không còn là nơi tuyển chọn nhân tài, mà trở thành công cụ duy trì quyền lực và đặc quyền giai cấp. Qua đó, Ngô Tất Tố đã gián tiếp lên án cả một xã hội trì trệ, bảo thủ, không còn chỗ cho đổi mới và phát triển.
Song, giá trị nhân đạo trong tác phẩm cũng vô cùng sâu sắc. Nhà văn cảm thông với khát vọng công danh chính đáng của lớp trí thức nho sĩ, đồng thời xót xa trước cảnh họ bị kìm hãm, bị hủy hoại bởi một hệ thống bất công. Hình ảnh Vân Hạc và những người cùng thời không chỉ là số phận cá nhân, mà còn là biểu tượng cho sự lạc lõng, bất lực của cả một thế hệ thanh niên trong buổi giao thời.
Về nghệ thuật, Lều Chõng gây ấn tượng bởi lối văn chương mộc mạc, sắc sảo, giàu tính hiện thực. Ngô Tất Tố với vốn hiểu biết uyên thâm về Nho học đã tái hiện trung thực từng chi tiết: từ cách ăn ở, hành xử của sĩ tử, đến cảnh vật trường thi, phép tắc thi cử. Giọng văn của ông vừa châm biếm, đả kích thói giả dối, vừa chan chứa cảm thương, tạo nên sức nặng tư tưởng và giá trị nhân văn.
Lều Chõng vì thế không chỉ là một cuốn tiểu thuyết về khoa cử, mà còn là tác phẩm phơi bày sự khủng hoảng của cả một thể chế xã hội, đồng thời khẳng định khát vọng canh tân, đổi mới của dân tộc. Đọc tác phẩm, người ta không chỉ thấy bi kịch của những nho sĩ thất thế, mà còn nhận ra thông điệp về sự cần thiết của một nền giáo dục thực chất, tiến bộ, gắn liền với đời sống nhân dân. Đây chính là giá trị vượt thời gian khiến Lều Chõng vẫn còn nguyên sức sống và ý nghĩa cho đến hôm nay.
