Người Chồng Vĩnh Cửu của F.M. Dostoevski là một trong những tác phẩm thể hiện rõ nhất khả năng của ông trong việc đi sâu vào những xung đột tâm lý thầm kín, nơi tình yêu, sự phản bội, mặc cảm và nỗi nhục tinh thần hòa thành một dòng cảm xúc mờ tối nhưng dữ dội. Câu chuyện xoay quanh hai nhân vật chính: Pavel Pavlovich Trusotsky – người chồng bị phản bội, và Alexei Ivanovich Velchaninov – người tình cũ của vợ Pavel. Khi vợ đã qua đời, bí mật về mối quan hệ trước đây dần hiện ra, và từ đó mở đầu một chuỗi những tình huống không dễ gọi tên bằng bất cứ cảm xúc đơn giản nào.
Pavel xuất hiện với hình ảnh một người đàn ông nhỏ bé về tinh thần, thiếu quyết đoán, luôn sống trong sự bất an và nhún nhường đến mức khiến người khác khó phân biệt đâu là lòng tốt, đâu là sự yếu đuối bị hoàn cảnh vùi dập. Khi anh tìm đến Velchaninov, ban đầu tưởng như để cầu xin sự giúp đỡ, nhưng thực chất lại mang theo một cảm giác mơ hồ giữa lòng biết ơn, sự oán giận và khát vọng được công nhận. Sự rối rắm ấy khiến Pavel trở thành một nhân vật vừa đáng thương vừa khó lường. Anh mang dáng dấp của một con người bị tổn thương đến mức đánh mất bản ngã, nhưng lại níu giữ những sợi dây cảm xúc với người đã làm tổn hại mình, dẫu điều đó có vô lý đến đâu.
Velchaninov, ngược lại, là một người đàn ông sắc sảo, từng trải, giàu đời sống nội tâm nhưng đầy mâu thuẫn. Khi Pavel tìm đến, anh buộc phải đối diện với quá khứ mà mình đã chôn sâu – mối quan hệ với người phụ nữ đã từng thuộc về bạn mình. Ở Velchaninov, sự ăn năn không hẳn rõ rệt, nhưng ý thức tội lỗi bám theo từng khoảnh khắc anh đối diện với Pavel. Những cuộc gặp gỡ giữa hai người đàn ông giống như một vở kịch bí ẩn, nơi Dostoevski cho họ soi chiếu lẫn nhau qua những thi thoảng tàn nhẫn, thi thoảng thương hại, thi thoảng lại gần như thân thiết một cách kỳ quái.
Điểm đặc sắc của tác phẩm nằm ở sự nhập nhằng giữa các tầng cảm xúc: Pavel không chỉ là nạn nhân, Velchaninov không chỉ là kẻ gây tội. Cả hai bị buộc vào nhau bởi một người phụ nữ đã khuất, như thể cô vẫn hiện diện trong từng lời nói và hành động của họ. Sự xuất hiện của cô con gái nhỏ Liza càng khiến quan hệ giữa hai người trở nên mơ hồ hơn; đứa trẻ vô tội ấy là nơi cả hai vừa muốn trao gửi yêu thương vừa khiến những vết thương cũ rỉ máu. Liza là điểm sáng hiếm hoi, nhưng đồng thời cũng là tấm gương phản chiếu rõ nhất bi kịch của người lớn.
Dostoevski dẫn dắt câu chuyện bằng những đối thoại gai góc, những suy nghĩ gấp gáp và bất ổn của nhân vật, để từ đó mở ra bức tranh về nỗi đau tinh thần – loại nỗi đau không đến từ xung đột bên ngoài mà từ những đấu tranh đạo đức, cảm xúc và sự tự trừng phạt âm thầm. Người Chồng Vĩnh Cửu không chỉ là bi kịch của một cuộc ngoại tình mà là bi kịch của con người khi phải đối mặt với sự thật về bản thân, nơi yêu thương và hận thù đan xen đến mức không còn ranh giới.
