Chín Mươi Ba của Victor Hugo là một trong những tiểu thuyết lịch sử đặc sắc nhất của ông, được viết khi sự nghiệp văn chương đã chín muồi. Tác phẩm tái hiện năm 1793 – thời điểm dữ dội nhất của Cách mạng Pháp – bằng giọng văn hùng tráng, cảm xúc mãnh liệt và cái nhìn nhân bản sâu sắc. Hugo không chỉ dựng nên một giai đoạn lịch sử rực lửa, mà còn khám phá bi kịch tinh thần của những con người bị cuốn vào vòng xoáy của lý tưởng, bạo lực và lòng trung thành.
Trung tâm câu chuyện là ba nhân vật lớn mang ba lập trường chính trị đối nghịch nhưng đều có tầm vóc bi tráng. Đầu tiên là Bá tước Lantenac, một quý tộc bảo hoàng, tượng trưng cho trật tự cũ. Ông già, cứng rắn, thông minh và có tài chỉ huy, nhưng cũng là người tàn nhẫn trong trận mạc. Lantenac trở về vùng Vendée để lãnh đạo cuộc nổi dậy chống lại chính quyền Cách mạng. Ở phía bên kia là Gauvain, một người Cách mạng trẻ tuổi, dũng cảm và đầy lý tưởng. Tuy là cháu của Lantenac, anh lại lựa chọn đứng về phía tương lai, tin rằng xã hội công bằng và tự do cần hy sinh để được kiến tạo. Đối lập với sự trầm tĩnh và nhân ái của Gauvain là Cimourdain, một nhà sư bỏ áo tu, trở thành ủy viên Cách mạng. Cimourdain nghiêm khắc đến tuyệt đối, xem kỷ luật và lý tưởng là trên hết, đồng thời là người từng dạy dỗ Gauvain từ thuở nhỏ.
Ba con người ấy không chỉ đại diện cho ba phe phái, mà còn là ba cách suy nghĩ về công lý. Hugo đặt họ vào những tình thế mà mỗi lựa chọn đều để lại vết thương: giữa nghĩa và tình, giữa lý tưởng và lòng nhân đạo, giữa khắt khe cách mạng và bản chất con người.
Câu chuyện mở ra bằng cuộc đổ bộ của Lantenac cùng đội quân bảo hoàng. Những trận chiến vùng Vendée được Hugo miêu tả bằng bút pháp vừa hùng tráng vừa tàn nhẫn, cho thấy chiến tranh không chỉ là danh nghĩa chính trị mà là những mất mát cụ thể của nông dân, của phụ nữ, của trẻ nhỏ. Một trong những tuyến truyện xúc động nhất là cảnh ba đứa trẻ vô tình bị mắc kẹt trong ngọn tháp đang cháy. Chính Lantenac – người được mô tả lạnh lùng và đầy kỷ luật – đã quay lại cứu chúng, một hành động hoàn toàn đi ngược với vị trí thủ lĩnh quân sự đang bị truy đuổi. Cử chỉ ấy khiến Gauvain dao động, buộc anh phải nhìn kẻ thù bằng con mắt của tình người thay vì khẩu hiệu.
Khi Lantenac bị bắt, Gauvain quyết định tha ông dù biết việc này đi ngược lại mệnh lệnh của Ủy ban Cách mạng. Anh bị đem ra xét xử và chính Cimourdain – người thầy kính trọng anh nhất – phải tuyên bản án tử hình. Ở đây, Hugo tạo nên một trong những bi kịch tinh thần mạnh mẽ nhất của văn học thế kỷ XIX: Cimourdain yêu quý Gauvain như con, nhưng vì trung thành với lý tưởng cách mạng, ông buộc phải tự tay ký bản án kết thúc đời chàng thanh niên mà chính ông nuôi dạy.
Chín Mươi Ba không ca ngợi phe nào tuyệt đối. Thay vào đó, Victor Hugo nhìn chiến tranh và cách mạng bằng ánh mắt nhân văn rộng lớn: con người có thể đứng ở bất kỳ phía nào, nhưng phẩm giá và lòng nhân ái mới là thước đo cuối cùng. Đây là cuốn sách dành cho những ai yêu lịch sử, thích những nhân vật mang chiều sâu đạo đức và muốn hiểu cách Hugo nhìn nhân loại qua cơn bão của thời đại.
