Nietzsche Và Triết Học của Gilles Deleuze trong tủ sách Tinh Hoa Tri Thức là một trong những công trình triết học đặc sắc nhất thế kỷ XX về tư tưởng của Friedrich Nietzsche, đồng thời cũng là một trong những tác phẩm mở đầu cho tư duy hậu cấu trúc trong triết học Pháp. Cuốn sách này không đơn thuần là một bản chú giải triết học, mà là một hành trình tái tạo lại Nietzsche theo cách nhìn của Deleuze: sống động, sáng tạo và phản kháng triệt để đối với mọi hình thức tư duy truyền thống.
Gilles Deleuze (1925–1995), nhà triết học Pháp nổi tiếng, vốn luôn say mê việc khám phá những hình thức tư duy mới, nơi triết học không còn là hệ thống khép kín, mà trở thành một cuộc phiêu lưu của ý niệm. Với Nietzsche Và Triết Học, ông đã đưa Nietzsche ra khỏi hình ảnh bi quan, u ám mà nhiều thế hệ trước đó vẫn gán cho ông, để trình bày một Nietzsche mang tinh thần khẳng định, sáng tạo và giải phóng.
Theo Deleuze, trọng tâm triết học của Nietzsche nằm ở sự đảo ngược giá trị. Nietzsche không chỉ phê phán đạo đức truyền thống của phương Tây – vốn dựa trên quan niệm về tội lỗi, hy sinh và chối bỏ bản năng – mà còn khẳng định một trật tự mới của tư duy, nơi giá trị được sinh ra từ sức sống, từ bản năng sáng tạo của con người. Trong cách diễn giải của Deleuze, Nietzsche không phải là kẻ “phá hủy” mà là người tái sáng tạo, đưa triết học thoát khỏi nỗi ám ảnh về chân lý tuyệt đối để hướng tới sức mạnh khẳng định của đời sống.
Deleuze đặc biệt chú trọng đến khái niệm ý chí quyền lực (will to power). Đối với ông, đây không phải là khát vọng thống trị hay quyền lực chính trị, mà là nguyên tắc nội tại của mọi tồn tại – năng lực tự khẳng định, tự biến hóa và sáng tạo ra giá trị mới. Chính ý chí quyền lực làm nên “sự khác biệt tích cực”, giúp mọi sinh thể vượt lên trạng thái cũ để trở thành chính mình. Trong đó, Nietzsche là nhà triết học đầu tiên biến “khác biệt” thành trung tâm của tư duy, chứ không phải “đồng nhất” – điều mà toàn bộ truyền thống triết học từ Plato đến Hegel từng đặt nền tảng.
Một điểm then chốt khác mà Deleuze khai mở là sự đối lập giữa tinh thần Dionysos và tinh thần Socrates. Dionysos tượng trưng cho sự hòa nhập vào dòng sống mãnh liệt, cho niềm vui, sự sáng tạo, cho khả năng chấp nhận và yêu mến cái hỗn độn. Còn Socrates, biểu tượng cho lý tính và đạo đức học Hy Lạp cổ, lại đại diện cho trật tự, sự phủ nhận bản năng, và nỗi sợ hãi trước hỗn mang. Với Deleuze, Nietzsche đã lựa chọn Dionysos, nghĩa là lựa chọn khẳng định cuộc sống, kể cả trong nỗi đau và sự hủy diệt.
Nietzsche Và Triết Học cũng là nơi Deleuze triển khai khái niệm “phê phán tích cực” (affirmative critique). Phê phán, theo ông, không nhằm phủ nhận, mà để giải phóng năng lượng sáng tạo tiềm ẩn bên trong mọi giá trị. Nietzsche là nhà tư tưởng đầu tiên hiểu rằng mọi hệ thống đạo đức, mọi chân lý đều mang tính lịch sử, được tạo ra từ những xung lực cụ thể của con người. Vì thế, phê phán không chỉ là hành động trí tuệ, mà là hành động của đời sống – một cuộc “đánh giá lại mọi giá trị” (revaluation of all values) theo nghĩa sinh động nhất.
Đặc biệt, Deleuze đọc Nietzsche không qua lăng kính bi kịch hay hư vô, mà như một triết học của niềm vui, của sự trở thành, của niềm tin vào khả năng sáng tạo vô tận của con người. Trong tay Deleuze, Nietzsche trở thành triết gia của tương lai – người mở ra một lối tư duy phi tuyến tính, chống lại mọi hình thức quy chuẩn và hệ thống hóa.
Tác phẩm cũng để lại ảnh hưởng sâu sắc đến triết học đương đại. Chính từ đây, Deleuze phát triển những ý tưởng về “khác biệt” và “lặp lại”, “đa tạp” và “dòng chảy” – những khái niệm sau này định hình nên Chủ Nghĩa Hậu Hiện Đại và tư duy “giải cấu trúc”. Ông xem Nietzsche là người đã dạy triết học phải học lại từ đời sống, rằng tư duy chỉ thực sự sống động khi nó chấp nhận thay đổi, mâu thuẫn và sáng tạo không ngừng.
Ngôn ngữ của Nietzsche Và Triết Học không dễ tiếp cận, nhưng ẩn trong đó là một dòng nhiệt huyết triết học hiếm có. Deleuze vừa là người học trò tri âm, vừa là người bạn tinh thần của Nietzsche – kẻ cùng ông khai phá những giới hạn cuối cùng của tri thức để tìm ra con đường mới cho triết học.
Cuốn sách này vì thế không chỉ là một nghiên cứu về Nietzsche, mà còn là một bản tuyên ngôn cho toàn bộ dự án tư tưởng của Deleuze: triết học như một hành động sáng tạo, như một cuộc khẳng định vĩnh cửu của đời sống, và như một tiếng nói mạnh mẽ chống lại mọi thứ giáo điều.
