Trang Tử Nam Hoa Kinh do Nguyễn Duy Cần biên soạn và chú giải là một trong những tác phẩm tiêu biểu cho khả năng diễn giải sâu sắc và tinh tế của ông về triết học Lão – Trang, đặc biệt là về tinh thần “tự do tuyệt đối” mà Trang Tử hướng tới. Cuốn sách là một nỗ lực hiếm có trong việc đưa tư tưởng siêu thoát của Nam Hoa Kinh đến gần hơn với độc giả Việt, giúp người đọc không chỉ hiểu mà còn cảm được cái đẹp và chiều sâu của một nền minh triết cổ đại.
Trang Tử, người nối tiếp và phát triển tư tưởng của Lão Tử, là bậc hiền triết lấy “Đạo” làm gốc, xem đời là giấc mộng, và coi sự tự do của tinh thần là giá trị tối thượng. Trong Trang Tử Nam Hoa Kinh, Nguyễn Duy Cần đã chọn và chú giải những thiên quan trọng nhất, nơi tinh thần của Trang Tử được thể hiện rõ nét nhất: Tiêu dao du, Tề vật luận, Đại tôn sư, Ứng đế vương… Qua những thiên này, ông dẫn dắt người đọc bước vào thế giới kỳ ảo của Trang Tử, nơi ranh giới giữa mộng và thực, sinh và tử, hữu và vô được xóa nhòa, để con người nhận ra bản chất hư ảo của mọi sự vật.
Nguyễn Duy Cần không xem Nam Hoa Kinh như một pho triết học trừu tượng, mà như một bài ca về tự do tâm linh. Ông cho rằng cái “tiêu dao” mà Trang Tử nói đến không phải là trốn đời, mà là đạt đến trạng thái tâm hồn tự do tuyệt đối – tự do trước danh lợi, quyền lực, ngay cả trước sống chết. Tinh thần ấy, theo ông, là đỉnh cao của nhân cách Đông phương: ung dung, vô ngại, không bị trói buộc bởi ngoại cảnh. Nguyễn Duy Cần viết rằng “người hiểu Đạo không bị đời khuất phục, mà cũng không cần khuất phục đời”, một nhận định thể hiện rõ sự hòa quyện giữa lý tưởng Trang học và nhân sinh quan của chính ông.
Lối chú giải của Nguyễn Duy Cần trong Trang Tử Nam Hoa Kinh giàu hình tượng, uyển chuyển, vừa triết lý vừa thi vị. Ông không chỉ giải nghĩa văn bản, mà còn phân tích tinh thần ẩn trong mỗi câu, mỗi ẩn dụ. Khi bàn về hình ảnh “giấc mộng con bướm”, ông cho rằng Trang Tử không hỏi về ranh giới thật – giả, mà gợi mở câu hỏi về sự giác ngộ: khi đã thấu triệt đạo, con người không còn phân biệt giữa mình và vạn vật, giữa sống và mộng, giữa được và mất.
Điểm nổi bật của Nguyễn Duy Cần là ông diễn đạt triết học Trang Tử bằng tiếng Việt trong sáng và nhuần nhị, giúp người đọc cảm thấy gần gũi với những tư tưởng tưởng chừng xa xôi. Ông giữ được tinh thần phóng khoáng, nhẹ nhõm của Trang học mà không làm mất đi tính uyên áo của triết lý.
Trang Tử Nam Hoa Kinh qua lời chú giải của Nguyễn Duy Cần là sự kết hợp giữa minh triết cổ xưa và tâm thức hiện đại. Đó là cuốn sách dành cho những ai muốn hiểu về tinh thần “tiêu dao” – sống tự do giữa đời mà không bị đời ràng buộc, tìm thấy sự an nhiên giữa vô thường, và học cách cười nhẹ trước những được mất của kiếp người.
