“Bến Không Chồng” của Dương Hướng là một trong những tiểu thuyết hiện thực xuất sắc của văn học Việt Nam đương đại, gợi nhiều suy ngẫm về chiến tranh, tình yêu, thân phận con người và những biến động làng quê trong thời hậu chiến. Tác phẩm không chỉ phản ánh bi kịch của những người dân bình thường mà còn là tiếng nói nhân văn sâu lắng về nỗi cô đơn, mất mát và khát vọng hạnh phúc của những người phụ nữ, những người đàn ông trở về từ cuộc chiến với quá nhiều thương tích trong tâm hồn.
Lấy bối cảnh làng Đông – một làng quê Bắc Bộ giàu truyền thống nhưng cũng đầy khắc nghiệt, “Bến Không Chồng”xoay quanh câu chuyện về Vạn, một cựu binh trở về sau chiến tranh. Vạn mang trong mình cả vết thương thể xác lẫn tinh thần, sống lặng lẽ, khép kín và dường như không còn tìm thấy chỗ đứng trong nhịp sống đời thường. Anh gặp Hạnh – người con gái xinh đẹp, dịu dàng, nhưng cũng bất hạnh khi cuộc đời gắn liền với những định kiến, sự cay nghiệt của hủ tục và ánh nhìn khắt khe từ cộng đồng. Tình cảm nảy nở giữa Vạn và Hạnh không chỉ là sợi dây gắn kết hai tâm hồn cô độc, mà còn là khát vọng được yêu thương, được sống thật với chính mình.
Tuy nhiên, tình yêu ấy không thể vượt qua những rào cản của số phận và lễ giáo cổ hủ. Cái “bến không chồng” ở làng Đông không chỉ là địa điểm, mà còn là biểu tượng cho số phận những người phụ nữ không chồng, những cuộc đời dang dở, chịu cảnh cô đơn, tủi nhục vì sự phán xét hà khắc của xã hội. Dưới ngòi bút của Dương Hướng, bến ấy trở thành nơi kết tụ những nỗi niềm, những phận đời chìm nổi trong bể dâu.
Điều đặc biệt trong “Bến Không Chồng” là cách tác giả khai thác số phận con người trong sự đan xen giữa chiến tranh và đời thường. Nếu chiến tranh cướp đi tuổi trẻ, tình yêu và ước mơ của bao thế hệ, thì khi hòa bình trở lại, người ta vẫn chưa được sống trọn vẹn vì định kiến, vì sự trói buộc của những luật lệ ngặt nghèo trong làng xã. Dương Hướng đã khắc họa sinh động bức tranh nông thôn Bắc Bộ sau 1975: vừa có sự đổi thay, vừa còn nguyên những tàn dư lạc hậu đè nặng lên đời người.
Giọng văn của Dương Hướng dung dị, mộc mạc nhưng đầy sức lay động. Ông không né tránh hiện thực phũ phàng mà dám đối diện và lột tả nó một cách chân thực, giàu sức ám ảnh. Những nhân vật trong tác phẩm không phải những anh hùng lý tưởng hóa, mà là những con người bằng xương bằng thịt, với đầy đủ khát vọng, yếu đuối, lầm lỡ. Chính điều này khiến “Bến Không Chồng” vừa mang tính hiện thực sắc sảo, vừa thấm đẫm tính nhân văn.
Tiểu thuyết đã được trao Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 1991 và sau đó được chuyển thể thành phim, càng khẳng định giá trị nghệ thuật và sức sống lâu dài của tác phẩm. “Bến Không Chồng” không chỉ là câu chuyện của riêng làng Đông, mà còn là tiếng vọng của nhiều làng quê Việt Nam, nơi những thân phận nhỏ bé âm thầm gánh chịu hậu quả chiến tranh và định kiến xã hội. Đây là cuốn sách buộc người đọc phải suy ngẫm về giá trị của tự do, tình yêu và hạnh phúc trong một xã hội đang chuyển mình đầy phức tạp.
