Đôi Mắt của Nam Cao là một trong những truyện ngắn xuất sắc nhất viết sau Cách mạng tháng Tám 1945, đánh dấu sự chuyển hướng tư tưởng nghệ thuật rõ nét của nhà văn. Nếu như trước đó, Nam Cao tập trung khắc họa thân phận bi kịch của người nông dân và trí thức nghèo trong xã hội cũ (Chí Phèo, Đời Thừa, Sống Mòn…), thì ở Đôi Mắt, ông đặt vấn đề về vai trò, trách nhiệm và cách nhìn nhận của giới trí thức đối với nhân dân và cách mạng. Tác phẩm không chỉ phản ánh hiện thực sôi động của đất nước trong buổi đầu kháng chiến, mà còn mang ý nghĩa triết lý sâu sắc về nhân sinh và nghệ thuật.
Câu chuyện xoay quanh cuộc gặp gỡ và đối thoại giữa hai nhân vật Hoàng và Độ – hai người bạn văn chương cũ nay có những cách nhìn khác nhau về nông dân và kháng chiến. Hoàng, một trí thức thành thị, nhìn nông dân bằng con mắt khinh miệt. Trong mắt anh, họ là những kẻ quê mùa, dốt nát, “ngu độn” và lạc hậu. Bởi thế, Hoàng tỏ ra bi quan, ngờ vực khả năng làm chủ cách mạng của nông dân. Ngược lại, Độ lại mang một cái nhìn hoàn toàn khác. Anh tin tưởng vào sức mạnh và phẩm chất tốt đẹp của người nông dân – những con người tuy mộc mạc nhưng giàu lòng yêu nước, dũng cảm, sẵn sàng hy sinh vì Tổ quốc.
Tựa đề Đôi Mắt mang ý nghĩa biểu tượng sâu xa. Đó là hai cách nhìn đối lập: một bên là ánh nhìn phiến diện, ích kỷ, bi quan của Hoàng; bên kia là ánh nhìn toàn diện, nhân văn, đầy niềm tin vào nhân dân của Độ. Qua sự đối lập ấy, Nam Cao không chỉ phê phán những trí thức xa rời quần chúng, không bắt nhịp được với dòng chảy của lịch sử, mà còn khẳng định chân lý: nhân dân chính là nền tảng, là sức mạnh quyết định thắng lợi của cách mạng.
Điểm đặc sắc của Đôi Mắt nằm ở chỗ, tác phẩm không chỉ mang tính luận đề mà vẫn giàu chất hiện thực và nghệ thuật. Bằng giọng văn sinh động, giàu tính đối thoại, Nam Cao đã biến cuộc trò chuyện giữa hai người bạn thành một “cuộc tranh biện” về con đường của dân tộc. Từng câu chữ vừa tự nhiên, vừa hàm chứa triết lý sâu xa. Qua đó, người đọc thấy rõ sự chuyển biến trong tư tưởng của Nam Cao: từ bi kịch cá nhân và thân phận con người, ông đã đi tới khẳng định vai trò lịch sử của nhân dân, đồng thời tìm ra con đường gắn bó của văn nghệ sĩ với cách mạng.
Đôi Mắt không chỉ là một truyện ngắn mang tính thời sự của những năm đầu kháng chiến, mà còn là tác phẩm có giá trị bền vững trong tiến trình văn học Việt Nam hiện đại. Nó vừa phản ánh sự vận động tất yếu của xã hội, vừa gửi gắm thông điệp nhân văn: con người chỉ có thể tìm thấy giá trị và ý nghĩa tồn tại của mình khi gắn bó, hòa mình vào đời sống chung của dân tộc.
Nhờ Đôi Mắt, người đọc hôm nay càng hiểu rõ hơn bước ngoặt trong hành trình sáng tác của Nam Cao: từ nhà văn hiện thực phê phán đến nhà văn cách mạng. Đồng thời, truyện cũng là lời nhắc nhở về “đôi mắt” cần có của mỗi con người – đôi mắt biết nhìn thấy sự thật, nhìn thấu nhân dân và đặt niềm tin vào sức mạnh của họ. Đây chính là giá trị tư tưởng lớn, khiến Đôi Mắt mãi là một tác phẩm tiêu biểu, góp phần định hình diện mạo văn học Việt Nam thời kỳ kháng chiến chống Pháp.
