Đông Dương Hấp Hối của Henri Navarre là một trong những hồi ký quân sự đặc biệt nhất về cuộc chiến tranh Đông Dương, được viết bởi chính vị tướng tổng chỉ huy cuối cùng của quân đội Pháp tại Việt Nam. Cuốn sách không chỉ là bản tường thuật chi tiết về thất bại mang tính lịch sử của thực dân Pháp, mà còn là lời biện hộ, suy ngẫm và tự vấn của một người đứng giữa ranh giới danh dự và thất bại, giữa lý tưởng chiến lược và thực tế khắc nghiệt của chiến trường.
Henri Navarre được bổ nhiệm làm Tổng chỉ huy lực lượng viễn chinh Pháp ở Đông Dương vào năm 1953, trong bối cảnh cuộc chiến đã rơi vào thế bế tắc. Với tầm nhìn của một sĩ quan giàu kinh nghiệm, ông cố gắng tái cơ cấu lực lượng, xây dựng chiến lược “phòng ngự cơ động” nhằm giành lại ưu thế. Tuy nhiên, mọi kế hoạch sụp đổ khi Pháp bị đánh bại tại Điện Biên Phủ – một trong những trận chiến lẫy lừng nhất của thế kỷ XX, chấm dứt gần một thế kỷ thống trị của thực dân Pháp ở Việt Nam.
Trong Đông Dương Hấp Hối, Navarre kể lại tỉ mỉ từng bước đi chiến lược, những cuộc họp quân sự căng thẳng, và cả những sai lầm về chính trị – quân sự từ Paris đến Hà Nội. Ông thẳng thắn chỉ ra sự mâu thuẫn trong nội bộ Pháp, sự thiếu nhất quán giữa giới quân sự và chính trị, và những yếu tố khiến quân đội Pháp rơi vào thế bị động trước sức mạnh ngày càng lớn của Quân đội Nhân dân Việt Nam. Cuốn hồi ký mang đậm chất phân tích, nhiều đoạn cho thấy nỗ lực của Navarre trong việc lý giải vì sao ông thất bại, đồng thời phản ánh rõ nỗi cay đắng và bất lực của một người lính khi nhìn thấy toàn bộ hệ thống mình phục vụ đang sụp đổ.
Tuy là một tài liệu từ phía Pháp, Đông Dương Hấp Hối vẫn có giá trị đặc biệt đối với người đọc Việt Nam. Nó cho thấy cách nhìn của “bên kia chiến tuyến”, giúp ta hiểu rõ hơn về tư duy chiến lược, tâm lý và cấu trúc quyền lực của bộ máy thực dân trong giai đoạn cuối cùng. Giọng văn của Navarre vừa điềm tĩnh, vừa u uất – như chính tâm trạng của một vị tướng mang trong mình nỗi ám ảnh về thất bại không thể cứu vãn.
Đông Dương Hấp Hối không chỉ là một cuốn hồi ký quân sự, mà còn là chứng nhân của một giai đoạn lịch sử đã khép lại – nơi đế chế Pháp rút lui trong kiệt quệ và hoang mang, còn Việt Nam bước sang trang mới của độc lập và tự chủ. Đây là một tác phẩm có giá trị cả về sử liệu lẫn nhân văn, một bản tự thú sâu sắc của người trong cuộc về sự sụp đổ tất yếu của chủ nghĩa thực dân trong thế kỷ XX.
