Phá Rào Trong Kinh Tế Vào Đêm Trước Đổi Mới của Đặng Phong là một công trình nghiên cứu lịch sử kinh tế đặc biệt quan trọng, giúp người đọc nhìn lại giai đoạn chuyển mình đầy căng thẳng và sáng tạo của Việt Nam trước năm 1986. Cuốn sách không kể lại Đổi mới như một quyết định hành chính xuất hiện đột ngột, mà lần theo những mạch ngầm tư duy, những thử nghiệm âm thầm và đôi khi đầy rủi ro đã diễn ra từ nhiều năm trước đó trong thực tiễn quản lý và sản xuất.
Trọng tâm của tác phẩm nằm ở khái niệm “phá rào” – những hành động vượt ra ngoài khuôn khổ cơ chế kế hoạch hóa cứng nhắc, được thực hiện bởi các địa phương, cơ sở sản xuất và nhà quản lý thực tế, nhằm giải quyết những bế tắc sống còn của nền kinh tế. Trong bối cảnh thiếu lương thực, đình trệ sản xuất, lưu thông ách tắc và động lực lao động suy kiệt, nhiều mô hình mới đã nảy sinh từ nhu cầu sinh tồn hơn là từ lý luận chính thống. Chính những thử nghiệm ấy, dù ban đầu bị coi là “lệch chuẩn”, lại mở ra các hướng đi hiệu quả và thực tế hơn.
Đặng Phong tiếp cận đề tài với tư duy của một nhà sử học kinh tế thận trọng và sâu sắc. Ông không lý tưởng hóa các hành động phá rào, cũng không nhìn chúng như những cuộc nổi loạn mang tính đối kháng. Ngược lại, cuốn sách cho thấy phá rào là kết quả của sự va chạm giữa lý thuyết và đời sống, giữa mô hình quản lý tập trung và nhu cầu vận hành linh hoạt của nền kinh tế. Các hiện tượng như khoán chui trong nông nghiệp, xé rào giá – lương – tiền, hay mở rộng quyền tự chủ cho xí nghiệp quốc doanh được đặt trong bối cảnh cụ thể của từng thời điểm, từng địa phương.
Một điểm đặc sắc của Phá Rào Trong Kinh Tế Vào Đêm Trước Đổi Mới là cách tác giả làm nổi bật vai trò của con người. Những cán bộ quản lý, giám đốc xí nghiệp, lãnh đạo địa phương hiện lên không phải như các biểu tượng chính trị, mà như những cá nhân phải lựa chọn giữa tuân thủ cơ chế và cứu lấy sản xuất, giữa an toàn cá nhân và lợi ích chung. Các quyết định “vượt rào” vì thế mang cả tính dấn thân, sáng tạo lẫn mâu thuẫn nội tâm, phản ánh một giai đoạn lịch sử mà ranh giới đúng – sai chưa hề rõ ràng.
Cuốn sách cũng giúp người đọc hiểu rằng Đổi mới không chỉ là sự thay đổi về chính sách kinh tế, mà là sự chuyển biến trong tư duy quản lý và cách nhìn nhận vai trò của thị trường. Những gì diễn ra trước năm 1986 đã tích lũy kinh nghiệm thực tiễn, tạo tiền đề để các quyết sách sau này có cơ sở thực tế vững chắc hơn. Đổi mới, theo cách nhìn của Đặng Phong, là sự hợp thức hóa và nâng tầm những gì đời sống kinh tế đã âm thầm thử nghiệm.
Với lối viết mạch lạc, tư liệu phong phú và thái độ học thuật nghiêm túc, Phá Rào Trong Kinh Tế Vào Đêm Trước Đổi Mới không chỉ dành cho người nghiên cứu lịch sử hay kinh tế, mà còn hữu ích với bất kỳ ai quan tâm đến quá trình hình thành chính sách và mối quan hệ phức tạp giữa thực tiễn và tư duy quản lý. Cuốn sách mang lại một cái nhìn tỉnh táo và nhiều chiều về một giai đoạn bản lề, nơi những thay đổi lớn lao bắt đầu từ những bước đi nhỏ, lặng lẽ nhưng đầy hệ quả.
