Nguyễn Tri Phương của Phan Trần Chúc và Lê Quế là một tác phẩm biên khảo – lịch sử có giá trị, tái hiện chân dung một trong những danh tướng tiêu biểu và bi tráng nhất của triều Nguyễn trong thế kỷ XIX. Cuốn sách không chỉ kể lại cuộc đời và sự nghiệp quân sự của Nguyễn Tri Phương, mà còn đặt ông trong bối cảnh rộng lớn của lịch sử Việt Nam giai đoạn đối mặt trực diện với làn sóng xâm lược của chủ nghĩa thực dân phương Tây.
Ngay từ những trang đầu, tác phẩm cho thấy con đường xuất thân đặc biệt của Nguyễn Tri Phương. Không sinh ra trong gia đình quyền quý hay võ tướng danh tiếng, ông đi lên từ tầng lớp bình dân, trưởng thành nhờ ý chí, năng lực thực tiễn và tinh thần tận trung với triều đình. Phan Trần Chúc và Lê Quế nhấn mạnh yếu tố này để làm nổi bật phẩm chất tự thân của Nguyễn Tri Phương, một con người được lịch sử “chọn lựa” trong hoàn cảnh đất nước nguy nan, hơn là sản phẩm của đặc quyền dòng dõi.
Phần trọng tâm của cuốn sách tập trung vào vai trò của Nguyễn Tri Phương trong các cuộc kháng chiến chống liên quân Pháp – Tây Ban Nha, đặc biệt tại Đà Nẵng, Gia Định và Hà Nội. Tác giả phân tích kỹ chiến lược phòng thủ, tư duy quân sự và cách tổ chức lực lượng của ông trong điều kiện hết sức bất lợi: vũ khí lạc hậu, tài lực hạn chế, nội bộ triều đình chia rẽ và tư tưởng thủ cựu nặng nề. Qua đó, Nguyễn Tri Phương hiện lên không phải là một võ tướng chỉ biết tuân lệnh, mà là người luôn trăn trở tìm cách thích ứng, cải tiến và giữ thế chủ động trong khả năng cho phép.
Một điểm đáng chú ý của Nguyễn Tri Phương là thái độ đánh giá nhân vật lịch sử khá tỉnh táo. Tác phẩm không tuyệt đối hóa hay thần thánh hóa Nguyễn Tri Phương như một anh hùng hoàn mỹ. Ngược lại, các tác giả thẳng thắn chỉ ra những giới hạn trong tư duy quân sự và tầm nhìn chiến lược của ông, vốn chịu ảnh hưởng sâu sắc của mô hình phòng thủ truyền thống và tư tưởng trung quân. Tuy nhiên, những giới hạn ấy không được nhìn như lỗi cá nhân, mà là hệ quả tất yếu của cả một hệ thống chính trị – quân sự đã lỗi thời trước sức mạnh của chiến tranh hiện đại.
Cuốn sách dành nhiều trang viết cho những ngày cuối cùng của Nguyễn Tri Phương, khi ông bị thương và rơi vào tay quân Pháp tại Hà Nội năm 1873. Hình ảnh vị tướng già tuyệt thực cho đến chết được tái hiện với giọng văn trang trọng nhưng không bi lụy, nhấn mạnh phẩm chất khí tiết và tinh thần bất khuất của một con người đặt danh dự dân tộc lên trên sinh mệnh cá nhân. Đây là đoạn viết giàu cảm xúc, để lại dư âm sâu sắc về bi kịch của một thế hệ trung thần trước bước ngoặt nghiệt ngã của lịch sử.
Về phương diện học thuật, Nguyễn Tri Phương cho thấy sự kết hợp giữa lối viết lịch sử truyền thống và tinh thần khảo cứu nghiêm túc. Phan Trần Chúc và Lê Quế sử dụng nhiều tư liệu chính sử, hồi ký, ghi chép đương thời để dựng nên một bức tranh tương đối toàn diện, vừa tôn trọng sự kiện, vừa chú trọng phân tích nhân vật. Văn phong mạch lạc, dễ tiếp cận, phù hợp với cả độc giả nghiên cứu lịch sử lẫn người đọc phổ thông quan tâm đến các nhân vật lịch sử Việt Nam.
Trong dòng sách viết về các danh thần, danh tướng triều Nguyễn, Nguyễn Tri Phương giữ một vị trí đặc biệt khi không chỉ kể lại cuộc đời một cá nhân, mà còn phản ánh rõ nét bi kịch của cả một triều đại và một dân tộc trong buổi giao thời đầy sóng gió của thế kỷ XIX.
