Giáo Sĩ Thừa Sai Và Chính Sách Thuộc Địa Của Pháp Tại Việt Nam (1857 – 1914) của Cao Huy Thuần là một nghiên cứu công phu, tập trung vào mối quan hệ chằng chịt giữa hoạt động truyền giáo và quá trình thiết lập quyền lực thuộc địa của Pháp tại Việt Nam. Tác phẩm cung cấp cái nhìn đa chiều về cách mà các giáo sĩ thừa sai, với vai trò vừa tôn giáo vừa chính trị, ảnh hưởng sâu sắc đến lịch sử Việt Nam trong giai đoạn cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX. Qua một hệ thống tư liệu phong phú từ văn kiện Pháp, thư từ của giáo hội, báo cáo hành chính và những ghi chép đương thời, tác giả dựng lại bức tranh lịch sử đầy phức tạp, nơi lợi ích tôn giáo và tham vọng đế quốc hòa quyện vào nhau.
Cuốn sách đặt trọng tâm vào quá trình mà nước Pháp sử dụng các giáo sĩ như một công cụ mở đường cho sự can thiệp quân sự và chính trị tại Việt Nam. Cao Huy Thuần phân tích rõ rằng nhiều giáo sĩ lúc bấy giờ không chỉ hoạt động thuần túy vì lý tưởng tôn giáo, mà còn đóng vai trò cầu nối giữa các thế lực bản xứ và guồng máy chính quyền Pháp. Một số người trở thành những nhân vật có ảnh hưởng quan trọng, tác động đến các quyết định quân sự, hành chính và ngoại giao của Pháp trong khu vực Đông Dương. Tác giả không nhằm đánh giá đạo đức, mà tập trung làm sáng tỏ cơ chế vận hành của một hệ thống thực dân được che phủ bởi vỏ bọc nhân đạo và truyền giáo.
Những phân tích về quan hệ giữa triều đình nhà Nguyễn và giới thừa sai là điểm đặc sắc của tác phẩm. Cao Huy Thuần cho thấy sự căng thẳng xuất phát từ việc triều đình coi hoạt động truyền giáo là mối đe dọa đối với trật tự xã hội và nền tảng văn hóa truyền thống. Trong khi đó, các giáo sĩ thường tận dụng mọi biến cố để thúc đẩy sự can thiệp của Pháp, viện dẫn lý do bảo vệ giáo dân hoặc bảo vệ tôn giáo. Những sự kiện như các cuộc đụng độ, bắt bớ giáo dân hay tranh chấp quyền hành giữa quan lại và giáo sĩ được tác giả phân tích trong mối liên hệ trực tiếp với sự leo thang can thiệp của Pháp, cho thấy cách một xung đột tôn giáo địa phương có thể trở thành lý cớ cho sự bành trướng thuộc địa.
Tác phẩm cũng đi sâu vào chính sách thực dân sau khi Pháp thiết lập ách thống trị. Cao Huy Thuần cho thấy sự kết hợp nhịp nhàng giữa chính quyền thuộc địa và giáo hội trong việc hình thành các thiết chế giáo dục, y tế và hành chính nhằm củng cố quyền lực của mẫu quốc. Một mặt, chính quyền Pháp lợi dụng uy tín và mạng lưới của các giáo sĩ để ổn định xã hội; mặt khác, giáo hội tận dụng chế độ thực dân để tăng ảnh hưởng và mở rộng phạm vi hoạt động. Những phân tích này giúp độc giả hiểu rằng sự hiện diện của giáo sĩ trong thời kỳ này mang ý nghĩa chính trị lớn hơn nhiều so với vẻ bề ngoài thuần túy tôn giáo.
Cuốn sách còn làm rõ hệ quả lâu dài của mối quan hệ ấy đối với lịch sử Việt Nam: sự phát triển của tầng lớp giáo dân gắn bó với Pháp, sự thay đổi trong cấu trúc xã hội nông thôn, và những mâu thuẫn kéo dài giữa cộng đồng Công giáo và chính quyền phong kiến. Qua giọng văn khoa học nhưng sinh động, tác giả không chỉ trình bày dữ kiện mà còn giúp người đọc cảm nhận được sự phức tạp của một thời kỳ mà tôn giáo và chính trị gắn bó chặt chẽ đến mức khó tách rời.
Giáo Sĩ Thừa Sai Và Chính Sách Thuộc Địa Của Pháp Tại Việt Nam (1857 – 1914) là tác phẩm dành cho những ai quan tâm đến lịch sử Việt Nam, đặc biệt là giai đoạn thuộc địa và vai trò của tôn giáo trong tiến trình hình thành xã hội hiện đại. Cuốn sách mang lại cách nhìn sắc bén, thấu đáo và đầy gợi mở về một chủ đề nhạy cảm nhưng hết sức quan trọng.
