Chế Độ Công Điền Công Thổ Trong Lịch Sử Khẩn Hoang Lập Ấp Ở Nam Kỳ Lục Tỉnh là một công trình nghiên cứu lịch sử – xã hội có chiều sâu, tập trung làm sáng tỏ vai trò của chế độ ruộng đất công trong tiến trình mở đất, tổ chức cộng đồng và hình thành cấu trúc làng xã ở Nam Bộ. Thông qua việc khảo sát công điền, công thổ, tác phẩm góp phần lý giải những đặc điểm riêng biệt của Nam Kỳ so với Bắc Kỳ và Trung Kỳ trong lịch sử Việt Nam.
Cuốn sách đặt vấn đề khẩn hoang Nam Kỳ vào bối cảnh lịch sử rộng lớn từ thế kỷ XVII đến thế kỷ XIX, khi lưu dân người Việt liên tục tiến xuống phương Nam, đối diện với môi trường tự nhiên hoang vu, sông rạch chằng chịt và những điều kiện xã hội hoàn toàn khác với quê gốc. Trong hoàn cảnh ấy, công điền công thổ không chỉ là một hình thức sở hữu đất đai, mà còn là công cụ tổ chức xã hội, bảo đảm sinh kế và duy trì trật tự cộng đồng trong các làng ấp mới hình thành.
Một nội dung quan trọng của tác phẩm là phân tích cách thức nhà nước phong kiến và làng xã quản lý, phân phối và sử dụng công điền, công thổ tại Nam Kỳ Lục Tỉnh. Khác với miền Bắc, nơi làng xã có lịch sử lâu đời và cấu trúc ruộng công tương đối ổn định, ở Nam Kỳ, công điền công thổ gắn chặt với quá trình khai phá liên tục. Đất công thường được dùng để cấp cho dân nghèo, người mới đến lập nghiệp, binh lính giải ngũ hoặc để làm quỹ chung phục vụ việc tế tự, xây dựng công trình công cộng và hỗ trợ những lúc khó khăn. Qua đó, cuốn sách cho thấy tinh thần cộng đồng và tính linh hoạt cao trong tổ chức xã hội của cư dân Nam Bộ.
Tác phẩm cũng dành nhiều trang để làm rõ mối quan hệ giữa công điền công thổ với quyền lực nhà nước. Trong quá trình khẩn hoang, triều đình vừa khuyến khích khai phá để mở rộng lãnh thổ, vừa tìm cách kiểm soát đất đai thông qua các quy định hành chính. Công điền, công thổ trở thành không gian trung gian giữa quyền lợi của làng xã và quyền quản lý của nhà nước, phản ánh sự điều chỉnh không ngừng giữa trung ương và địa phương. Cách tiếp cận này giúp người đọc hiểu rõ hơn cơ chế vận hành thực tế của nhà nước phong kiến ở vùng đất mới, nơi luật lệ nhiều khi phải thích nghi với điều kiện cụ thể.
Bên cạnh giá trị lịch sử, cuốn sách còn có ý nghĩa quan trọng về mặt kinh tế – xã hội. Việc phân tích công điền công thổ cho thấy nguồn gốc của nhiều đặc điểm nổi bật trong xã hội Nam Bộ, như tính cởi mở trong quan hệ cộng đồng, sự giảm nhẹ của tính cố kết làng xã kiểu Bắc Bộ, cũng như xu hướng cá nhân hóa quyền sử dụng đất trong giai đoạn về sau. Những phân tích này góp phần giải thích vì sao Nam Kỳ sớm trở thành khu vực có nền kinh tế hàng hóa phát triển và chịu ảnh hưởng mạnh của các biến động thời cận đại.
Về phương pháp, Chế Độ Công Điền Công Thổ Trong Lịch Sử Khẩn Hoang Lập Ấp Ở Nam Kỳ Lục Tỉnh thể hiện sự kết hợp giữa tư liệu sử học, địa bạ, văn bản hành chính và cách tiếp cận liên ngành. Văn phong chặt chẽ, giàu thông tin nhưng không quá khô cứng, phù hợp với độc giả nghiên cứu lịch sử, kinh tế nông nghiệp, xã hội học cũng như những ai quan tâm đến quá trình hình thành vùng đất Nam Bộ.
Với những đóng góp đó, cuốn sách không chỉ giúp hiểu rõ hơn một chế độ sở hữu đất đai trong lịch sử, mà còn mở ra cái nhìn sâu sắc về cách con người Việt Nam tổ chức cuộc sống, xây dựng cộng đồng và thích ứng với không gian mới trong hành trình mở cõi về phương Nam.
