Các Cụ Trạng Việt Nam của Phan Kế Bính là một tác phẩm mang đậm giá trị lịch sử và văn hóa, khắc họa sinh động chân dung những bậc đại khoa – các cụ trạng – từng làm rạng danh nền học vấn và truyền thống hiếu học của dân tộc Việt Nam qua nhiều thời đại. Được viết bởi một trong những học giả uyên bác đầu thế kỷ 20, cuốn sách không chỉ là một sưu tập tiểu sử, mà còn là lời ngợi ca sâu sắc đối với tinh thần cầu học, lòng yêu nước, và khí phách của những trí thức Nho học xưa.
Phan Kế Bính – tác giả của Việt Nam Phong Tục và là người có công lớn trong việc ghi chép, gìn giữ các giá trị văn hóa truyền thống – đã dày công tuyển lựa và ghi chép tiểu sử của hàng chục vị trạng nguyên, bảng nhãn, thám hoa tiêu biểu từ thời Lý, Trần, Lê đến Nguyễn. Những nhân vật như Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, Lương Thế Vinh, Mạc Đĩnh Chi, Lê Quý Đôn, Nguyễn Hiền… hiện lên không chỉ qua bảng vàng bia đá, mà còn qua những giai thoại truyền kỳ, những phẩm chất đáng kính và cả những khía cạnh đời thường dung dị.
Cuốn sách cho thấy rõ vai trò của chế độ khoa cử đối với đời sống chính trị và xã hội Việt Nam trong nhiều thế kỷ. Các kỳ thi Hương, thi Hội, thi Đình không chỉ là con đường tiến thân mà còn là nơi để phát hiện và thu nạp nhân tài vào bộ máy nhà nước. Trong bối cảnh ấy, các vị trạng không đơn thuần là những người giỏi văn chương, mà còn là hiện thân của đạo lý, lòng trung quân ái quốc, và tinh thần phụng sự nhân dân. Qua từng câu chuyện, người đọc thấy rõ sự gian khổ trong hành trình học tập, sự nghiêm cẩn trong thi cử và cả những thử thách khắc nghiệt khi ra làm quan giữa thời cuộc nhiễu nhương.
Phan Kế Bính không chỉ dừng lại ở việc kể lại tiểu sử, mà còn gửi gắm vào đó tinh thần giáo dục và lòng tự hào dân tộc. Ông dùng lời văn trang nhã, mang đậm phong cách Hán – Nôm nhưng không hề khô khan, khiến mỗi câu chuyện trở nên dễ đọc và dễ nhớ. Đằng sau mỗi vị trạng là một bài học – về lòng kiên trì, về sự khiêm nhường, về cách hành xử nghĩa khí trong chính trường, và cả sự thanh liêm trong cuộc sống đời thường. Những bài học ấy vẫn còn nguyên giá trị cho người đọc hiện đại, đặc biệt trong bối cảnh xã hội ngày nay đang tìm lại các giá trị nền tảng của đạo học và nhân cách.
Các Cụ Trạng Việt Nam không chỉ là một cuốn sách lịch sử, mà còn là một phần di sản văn hóa tinh thần đáng trân trọng. Đây là nguồn tư liệu quý báu cho những ai nghiên cứu về Nho học, khoa bảng, hay đơn giản là muốn hiểu rõ hơn về truyền thống hiếu học và đạo đức của người Việt qua các thời kỳ.
Với lối viết dung dị, giàu cảm hứng và thấm đẫm tình yêu quê hương, đất nước, Phan Kế Bính đã mang đến một tác phẩm vừa có giá trị sử học, vừa là bản trường ca ngợi ca tri thức và nhân cách của những người làm rạng danh non sông từ thuở xa xưa.
