Cái chết của Ivan Ilych của Lev Tolstoy là một trong những tác phẩm ngắn nhưng sâu sắc nhất của nền văn học Nga và cũng là một minh chứng cho khả năng thấu hiểu tâm hồn con người của Tolstoy trong giai đoạn trưởng thành về tư tưởng triết học. Tác phẩm không chỉ kể về cái chết của một con người mà còn là cuộc đối thoại nội tâm khốc liệt giữa sự giả tạo của đời sống và khát vọng được sống thật – sống có ý nghĩa.
Câu chuyện xoay quanh Ivan Ilych, một viên chức tòa án có địa vị, một con người điển hình của tầng lớp trung lưu Nga thế kỷ XIX. Ông sống theo khuôn mẫu xã hội, luôn tuân thủ “đúng mực”, chăm chút danh tiếng và vật chất. Cuộc đời ông tưởng như hoàn hảo – có sự nghiệp, có gia đình, có chỗ đứng trong xã hội – cho đến khi một cơn bệnh lạ ập đến. Từ một căn đau tưởng chừng nhỏ nhặt, bệnh tình của Ivan ngày càng trầm trọng, và ông dần nhận ra rằng mình đang đứng trước cái chết – điều mà suốt cả cuộc đời, ông chưa từng dám nghĩ tới.
Tolstoy khắc họa tỉ mỉ quá trình vật vã thể xác lẫn tinh thần của Ivan. Những cơn đau dày vò không chỉ làm ông tuyệt vọng vì thân xác suy kiệt mà còn khiến ông nhận ra sự trống rỗng của đời sống trước kia. Ông thấy mình đã sống một cuộc đời “đúng theo chuẩn mực” nhưng lại vô nghĩa: hôn nhân không tình yêu, công việc chỉ để thăng tiến, bạn bè chỉ là những kẻ giả lả trong xã hội trưởng giả. Khi cái chết đến gần, Ivan bắt đầu nhìn thấy bản chất thật của cuộc đời – rằng mọi người xung quanh chỉ quan tâm đến sự mất mát của họ, chứ không ai thực sự đau vì ông.
Chính trong giây phút hấp hối, Ivan Ilych tìm thấy điều mà suốt đời ông không có: sự thật và lòng trắc ẩn. Ông cảm nhận một tia sáng mới, như một thứ khai sáng tinh thần giúp ông chấp nhận cái chết với sự thanh thản. Tolstoy không chỉ mô tả sự chết của một người đàn ông, mà là sự tái sinh trong ý nghĩa tinh thần – một sự “sống thật” được khám phá ngay trong khoảnh khắc cuối cùng của đời người.
Cái chết của Ivan Ilych là một bản suy tưởng triết học cô đọng về sự phù phiếm của danh vọng, sự giả dối trong các mối quan hệ xã hội và nỗi sợ chết bẩm sinh trong con người. Qua hình tượng Ivan, Tolstoy buộc người đọc phải tự vấn: liệu chúng ta có đang thật sự sống, hay chỉ đang tồn tại trong sự trống rỗng được che đậy bởi những quy tắc và thành công bề ngoài? Tác phẩm là một trong những minh chứng mạnh mẽ nhất cho thông điệp muôn đời của Tolstoy: chỉ có sự chân thành và tình thương mới cứu rỗi được linh hồn con người.
