Cái Cười Của Thánh Nhân của Nguyễn Duy Cần là một trong những tác phẩm triết luận đặc sắc, thể hiện rõ nét nhất phong cách tư tưởng minh triết và nhân văn của ông. Cuốn sách không chỉ bàn về “cái cười” như một biểu hiện của cảm xúc, mà còn đi sâu vào tầng nghĩa triết học, văn hóa và đạo lý ẩn sau nụ cười – nụ cười của người thấu suốt, của bậc thánh nhân đã vượt lên trên vui buồn, thị phi của thế gian.
Nguyễn Duy Cần mở đầu Cái Cười Của Thánh Nhân bằng cách phân loại nhiều dạng nụ cười khác nhau: cái cười mỉa mai, cái cười khinh bạc, cái cười cay đắng, và cái cười hồn nhiên. Ông cho rằng trong vô số nụ cười của nhân thế, chỉ có cái cười của bậc thánh nhân là đạt đến tự do tuyệt đối – nụ cười không bị ràng buộc bởi thành bại, được mất, hơn thua. Đó là nụ cười của người đã thấy rõ bản chất cuộc đời, hiểu sâu sự vô thường và giả hợp của vạn vật, nên không còn bị cuốn vào vòng xoáy dục vọng hay chấp niệm.
Với vốn hiểu biết uyên bác về triết học Đông – Tây, Nguyễn Duy Cần dẫn dắt người đọc qua nhiều tầng suy tưởng. Ông so sánh cái cười của Lão Tử, Trang Tử – cái cười thản nhiên trước nghịch cảnh – với cái cười của Phật, nụ cười từ bi và giác ngộ. Rồi ông đối chiếu với cái cười của các triết gia phương Tây, nơi lý trí được đề cao nhưng đôi khi đánh mất sự tĩnh tại của tâm hồn. Từ đó, ông kết luận rằng nụ cười của thánh nhân không phải là tiếng cười hả hê, mà là nụ cười của người đã hóa giải mọi khổ đau bằng trí tuệ và lòng nhân.
Cái Cười Của Thánh Nhân cũng là một lời nhắc về thái độ sống. Con người hiện đại thường cười để che giấu nỗi sợ, để xã giao, hoặc để mỉa mai kẻ khác. Nhưng cái cười thật sự – như Nguyễn Duy Cần nói – là khi ta cười được với chính mình, cười với những giới hạn, sai lầm và yếu đuối của bản thân. Khi có thể làm được điều đó, ta đã bước một bước gần hơn đến sự thấu hiểu và tự tại.
Văn phong của Nguyễn Duy Cần trong tác phẩm này vẫn giản dị, cô đọng nhưng giàu nhạc tính. Mỗi đoạn văn như một lời thiền định, khiến người đọc không chỉ suy ngẫm mà còn cảm nhận được sự an nhiên tỏa ra từ ngôn từ. Cái Cười Của Thánh Nhân không chỉ là một khảo luận về nụ cười, mà còn là một hành trình tâm linh giúp con người học cách nhìn đời bằng ánh sáng của trí tuệ, chấp nhận mọi biến động với lòng bao dung và hóm hỉnh. Đây là cuốn sách giúp ta hiểu rằng trong sự mỉm cười của người thấu suốt, ẩn chứa cả niềm vui của sự giải thoát và vẻ đẹp của một tâm hồn đã đạt đến bình an.
