Cổng Tỉnh của Trần Dần là một trong những tác phẩm thơ – văn độc đáo và gai góc nhất của văn học Việt Nam hiện đại. Được viết trong những năm tháng nhiều biến động, cuốn tiểu thuyết này không chỉ là kết tinh của một phong cách nghệ thuật đột phá mà còn là tiếng nói nội tâm mãnh liệt của một con người sống hết mình với chữ, với tư tưởng và với khát vọng tự do.
Trần Dần vốn được biết đến như một nhà thơ cách tân bậc thầy, người đã phá vỡ mọi khuôn thước ngôn ngữ truyền thống để mở ra một cách nhìn mới về thơ và văn xuôi. Trong Cổng Tỉnh, ông không chỉ viết một câu chuyện mà còn dựng nên một thế giới ngôn từ đầy ám ảnh, nơi người đọc như bị kéo vào mê cung của ký ức, giấc mơ và những suy tưởng không ngừng. Tác phẩm xoay quanh những trạng thái tâm lý mâu thuẫn, những xung đột giữa con người với chính mình và với thời đại, giữa khát vọng sáng tạo với thực tại giam hãm.
Không có cốt truyện rõ ràng theo nghĩa thông thường, Cổng Tỉnh giống như một dòng chảy ý thức – nơi hiện thực và tưởng tượng hòa lẫn, tạo thành bức tranh tâm linh và xã hội đầy rối ren. Nhân vật trong tác phẩm không mang dáng dấp điển hình mà như những cái bóng, những mảnh linh hồn lạc lõng đi tìm ý nghĩa tồn tại. Trần Dần sử dụng lối viết “vỡ cấu trúc”, xen lẫn thơ, nhật ký, triết lý, tạo nên thứ nhịp điệu ngôn ngữ đặc quánh, đứt gãy mà vẫn tràn đầy cảm xúc.
Đọc Cổng Tỉnh, người ta có thể cảm nhận rõ hơi thở của một thời kỳ nghệ thuật bị kìm hãm nhưng cũng chính trong sự bức bách ấy, ngọn lửa sáng tạo của Trần Dần lại bùng lên dữ dội hơn bao giờ hết. Tác phẩm như một tiếng kêu cô độc giữa bóng tối, vừa đau đớn, vừa kiêu hãnh – tiếng kêu của một trí thức dám đối diện với bóng đêm để tìm lấy ánh sáng của riêng mình.
Về ngôn ngữ, Trần Dần vận dụng nhiều lớp nghĩa, nhiều tầng hình ảnh, khiến mỗi câu văn trong Cổng Tỉnh đều có thể được đọc theo nhiều cách khác nhau. Cổng tỉnh – hình ảnh trung tâm của tác phẩm – vừa là ranh giới giữa trong và ngoài, giữa tự do và trói buộc, vừa là biểu tượng cho sự chuyển mình của tâm thức. Đó là cánh cổng mà nhân vật – cũng như tác giả – mãi mãi khao khát bước qua, dù biết rằng phía bên kia có thể là vực thẳm.
Cổng Tỉnh không dễ đọc, nhưng lại là tác phẩm bắt buộc phải đối diện nếu muốn hiểu về Trần Dần – người nghệ sĩ luôn đi đầu trong cuộc cách mạng ngôn từ, người đã viết bằng cả máu thịt để bảo vệ tự do sáng tạo. Cuốn sách không chỉ là một tác phẩm văn chương mà còn là một chứng tích cho hành trình tìm kiếm bản thể và khẳng định cái tôi nghệ sĩ giữa những bão giông của lịch sử.
