Nếp Cũ – Làng Xóm Việt Nam của Toan Ánh là một tác phẩm quý giá, lưu giữ và tái hiện một cách sinh động đời sống xã hội, văn hóa, phong tục tập quán của làng quê Việt Nam xưa. Bằng ngòi bút sâu sắc, giàu chất nhân văn và kiến thức phong phú, Toan Ánh đã dựng nên một bức tranh sống động, chân thực về làng xóm truyền thống – nơi hình thành và nuôi dưỡng bản sắc dân tộc Việt qua hàng trăm năm lịch sử.
Tác phẩm không chỉ đơn thuần là một tập hợp các mô tả hay ký ức cá nhân, mà là một công trình khảo cứu công phu, có hệ thống. Với góc nhìn của một nhà nghiên cứu văn hóa dân gian, Toan Ánh đã ghi chép lại một cách tỉ mỉ từng nét sinh hoạt đặc trưng trong đời sống làng quê: từ kiến trúc nhà cửa, cách tổ chức làng xã, phong tục cưới hỏi, tang ma, lễ hội, đến những sinh hoạt đời thường như chợ phiên, làm ruộng, ăn uống, học hành, quan hệ hàng xóm láng giềng. Mỗi chi tiết đều được ông diễn đạt bằng giọng văn dung dị, gần gũi, tạo cảm giác chân thực như thể người đọc đang trực tiếp bước vào không gian của một làng quê Bắc Bộ xưa.
Một trong những giá trị lớn nhất của Nếp Cũ – Làng Xóm Việt Nam là khả năng làm sống dậy “hồn quê” – thứ hồn cốt dân tộc đã từng bị đe dọa mai một trong quá trình hiện đại hóa. Toan Ánh không chỉ ghi chép lại những gì mắt thấy tai nghe, mà còn lý giải cặn kẽ nguồn gốc, ý nghĩa và chức năng của từng phong tục, tập quán trong đời sống cộng đồng. Ông cho thấy rằng, đằng sau mỗi hành vi tập thể, mỗi nghi lễ truyền thống là cả một hệ giá trị văn hóa, tinh thần phong phú, được hình thành và bồi đắp qua nhiều thế hệ.
Cuốn sách cũng là tiếng nói thấm đượm tình yêu quê hương, lòng trân trọng với những giá trị văn hóa bản địa. Toan Ánh viết bằng sự nâng niu, hoài niệm, nhưng không hề bi lụy. Ông không chỉ tiếc nuối cái đã mất, mà còn thầm mong gìn giữ những giá trị đẹp đẽ ấy cho thế hệ sau. Qua những trang viết đầy tâm huyết, tác giả ngầm gửi gắm lời nhắn nhủ về việc bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc trong bối cảnh xã hội ngày càng đổi thay nhanh chóng.
Với Nếp Cũ – Làng Xóm Việt Nam, Toan Ánh đã làm một việc vô cùng quan trọng: gìn giữ ký ức tập thể của một thời kỳ lịch sử, đồng thời tạo nên một “kho tư liệu sống” quý báu cho những ai muốn tìm hiểu về xã hội và văn hóa truyền thống Việt Nam. Đây không chỉ là một cuốn sách để đọc, mà còn để suy ngẫm, để tìm lại cội nguồn trong những phút giây mà cuộc sống hiện đại khiến con người dễ quên mất mình đến từ đâu.
