Những Cậu Bé Kẽm của Svetlana Alexievich là một tác phẩm phi hư cấu đặc biệt, nằm ở ranh giới giữa báo chí, văn học và ký ức tập thể, ghi lại cuộc chiến tranh Afghanistan qua lời kể của những con người bình thường: binh lính, bà mẹ, người vợ, bác sĩ, sĩ quan và cả những đứa trẻ chưa kịp trưởng thành. Đây không phải là cuốn sách viết về chiến tranh theo nghĩa anh hùng ca, mà là bản hợp xướng của đau đớn, mất mát và sự vỡ mộng.
Tên gọi “cậu bé kẽm” xuất phát từ những chiếc quan tài kẽm niêm phong, dùng để đưa thi thể binh lính Liên Xô tử trận từ Afghanistan trở về quê nhà. Những chiếc quan tài ấy không chỉ che giấu cái chết, mà còn che giấu sự thật. Chiến tranh, trong lời tuyên truyền chính thức, được gọi bằng những mỹ từ như “nghĩa vụ quốc tế”, nhưng trong cuốn sách này, nó hiện lên trần trụi: là nỗi sợ, sự hoang mang, bạo lực vô nghĩa và những linh hồn trẻ tuổi bị nghiền nát.
Alexievich không kể chuyện bằng giọng của người quan sát bên ngoài. Bà lắng nghe và ghi chép, để cho nhân chứng tự nói bằng giọng của họ. Những lời kể rời rạc, đôi khi mâu thuẫn, nhưng chính sự không đồng nhất ấy tạo nên sự thật đa chiều. Người đọc bắt gặp những cậu lính trẻ ra trận với niềm tin ngây thơ, rồi trở về với chấn thương tâm lý; những bà mẹ tin vào nhà nước, cho đến khi nhận lại con mình trong chiếc quan tài đóng kín; những người sống sót mang theo cảm giác tội lỗi vì đã sống.
Điều ám ảnh nhất trong Những Cậu Bé Kẽm không phải là cảnh bom đạn, mà là sự tan vỡ của niềm tin. Chiến tranh không chỉ giết người, mà còn làm biến dạng đạo đức, ngôn ngữ và ký ức. Alexievich cho thấy cách bạo lực dần trở nên bình thường, cách con người học cách sống chung với cái chết, và cách im lặng được duy trì như một phần của cơ chế quyền lực. Nhiều nhân vật trong sách nói rằng điều đau đớn nhất không phải là chiến đấu, mà là khi trở về và nhận ra không ai muốn nghe họ kể.
Văn phong của Alexievich lạnh, tiết chế và gần như không can thiệp. Bà không bình luận, không kết luận thay người đọc. Chính sự lùi lại ấy khiến cuốn sách trở nên khốc liệt, bởi không có lớp đệm cảm xúc nào che chắn. Người đọc buộc phải đối diện trực tiếp với tiếng nói của nạn nhân, với sự trần trụi của ký ức chưa kịp lành sẹo.
Những Cậu Bé Kẽm là một trong những tác phẩm quan trọng nhất của Svetlana Alexievich, góp phần định hình thể loại “văn học của những tiếng nói”. Đây là cuốn sách dành cho những ai muốn hiểu chiến tranh từ phía con người, không phải từ bản đồ hay khẩu hiệu. Nó không mang lại sự an ủi, nhưng buộc người đọc phải nhớ, phải lắng nghe và phải đối diện với cái giá thật sự của chiến tranh, thứ thường bị che giấu sau những chiếc quan tài kẽm lạnh lẽo.
