Phan Thanh Giản của Nam Xuân Thọ là một công trình biên khảo – tiểu sử có giá trị, tập trung khắc họa chân dung một nhân vật lịch sử gây nhiều tranh luận bậc nhất trong thế kỷ XIX Việt Nam. Không tiếp cận Phan Thanh Giản theo lối phán xét giản đơn đúng – sai, tác giả lựa chọn cách nhìn đặt con người ấy vào hoàn cảnh lịch sử cụ thể, nơi cá nhân bị kẹt giữa vận mệnh quốc gia, áp lực thời cuộc và giới hạn của tư duy chính trị truyền thống.
Cuốn sách lần theo cuộc đời Phan Thanh Giản từ xuất thân ở Nam Bộ, con đường khoa cử, cho đến khi trở thành một đại thần quan trọng dưới triều Nguyễn. Ông hiện lên trước hết là một nho sĩ tiêu biểu của trật tự phong kiến cuối mùa: trọng đạo lý, trung quân, tin vào lễ nghĩa và pháp độ triều đình. Những phẩm chất này từng giúp ông thăng tiến nhanh chóng, trở thành một trong những trụ cột của triều đình Tự Đức trong giai đoạn đầy biến động.
Trọng tâm của tác phẩm nằm ở giai đoạn Phan Thanh Giản đối diện với cuộc xâm lăng của thực dân Pháp. Nam Xuân Thọ dành nhiều dung lượng phân tích bối cảnh quốc tế, tương quan lực lượng, tình trạng suy yếu của triều đình Huế và sự lạc hậu trong tư duy quân sự, ngoại giao. Trong bức tranh đó, Phan Thanh Giản không được mô tả như kẻ phản bội hay “bán nước” một cách giản lược, mà là một quan lại chọn con đường thương thuyết và nhượng bộ với hy vọng giữ được phần nào chủ quyền, giảm bớt tổn thất cho dân chúng.
Cuốn sách đi sâu vào các phái đoàn ngoại giao, các bản hiệp ước, những quyết định đầy mâu thuẫn mà Phan Thanh Giản phải ký kết. Tác giả chỉ ra bi kịch lớn nhất của ông không nằm ở hành động cụ thể, mà ở chỗ ông đặt niềm tin vào một trật tự đạo lý đã không còn phù hợp với thế giới cận đại, nơi sức mạnh quân sự và chủ nghĩa thực dân chi phối mọi quan hệ quốc tế. Chính sự xung đột giữa đạo trung quân và thực tế chính trị tàn khốc đã đẩy Phan Thanh Giản vào ngõ cụt không lối thoát.
Phần cuối tác phẩm tập trung vào những năm tháng cuối đời và cái chết của Phan Thanh Giản. Nam Xuân Thọ xem đây là bi kịch cá nhân sâu sắc: một người ý thức được thất bại của mình, không còn khả năng sửa chữa, cũng không thể thoát khỏi trách nhiệm lịch sử. Cái chết ấy được đặt trong mạch suy tư về danh dự, trách nhiệm và giới hạn của con người trong thời đại khủng hoảng.
Điểm đáng chú ý của Phan Thanh Giản là giọng văn điềm tĩnh, tư liệu phong phú và thái độ nghiên cứu thận trọng. Tác giả không né tránh tranh cãi, nhưng cũng không kích động cảm xúc cực đoan. Thay vào đó, ông gợi mở cho người đọc cách nhìn lịch sử nhiều chiều, nơi một nhân vật có thể vừa đáng trách, vừa đáng thương, vừa phản ánh những bế tắc chung của cả một chế độ.
Cuốn sách vì thế không chỉ là tiểu sử một nhân vật, mà còn là lát cắt quan trọng để hiểu giai đoạn suy vong của nhà Nguyễn, sự va chạm dữ dội giữa truyền thống Á Đông và thế giới phương Tây, cùng câu hỏi day dứt về lựa chọn của con người khi lịch sử rẽ sang hướng không thể đảo ngược.
