Thượng Đế Thì Cười của Nguyễn Khải là một trong những tiểu thuyết sâu sắc và giàu tính chiêm nghiệm nhất trong văn nghiệp đồ sộ của ông. Được viết vào giai đoạn cuối đời, tác phẩm không chỉ là câu chuyện của một nhân vật hư cấu mà còn là sự đối thoại nội tâm của chính tác giả với cuộc đời, với niềm tin, với thời đại mà ông đã sống, đã viết và đã chứng kiến bao biến động.
Cuốn sách xoay quanh nhân vật Hoàng – một trí thức từng có nhiều năm hoạt động trong cách mạng, từng viết văn, làm báo, và nay khi về già, ông dành thời gian nhìn lại những gì đã trải qua. Thông qua dòng hồi tưởng, Hoàng không chỉ kể về cuộc đời mình mà còn phản chiếu cả một thế hệ – những người mang lý tưởng, từng sống hết mình cho niềm tin tập thể, để rồi khi thời gian trôi đi, họ phải đối mặt với những mâu thuẫn, nghi ngờ và khát khao được “sống thật” với chính mình.
Thượng Đế Thì Cười hấp dẫn ở chỗ nó không có nhiều kịch tính bề ngoài, mà là cuộc hành trình tinh thần, nơi nhân vật – cũng như người đọc – không ngừng chất vấn: Thế nào là chân lý? Thế nào là đạo đức? Và điều gì khiến con người thực sự hạnh phúc? Ở đó, Nguyễn Khải đã thể hiện sự can đảm của một nhà văn dám nhìn lại chính mình, dám nói ra những điều từng bị né tránh, dám đối diện với sự thật trần trụi của xã hội và tâm hồn con người sau chiến tranh.
Bằng giọng văn điềm tĩnh nhưng sắc sảo, tác phẩm không chỉ là một cuốn tiểu thuyết, mà là một bản tự thú, một cuốn nhật ký triết học của người từng tin, từng nghi ngờ, và cuối cùng là chấp nhận tất cả bằng một nụ cười thấu hiểu – như chính tựa đề Thượng Đế Thì Cười đã gợi ra. Nụ cười ấy không phải là sự chế giễu, mà là biểu tượng của sự giác ngộ, khi con người nhận ra rằng cuộc đời vốn không hoàn hảo, nhưng chính trong sự không hoàn hảo đó lại chứa đựng lòng bao dung và vẻ đẹp nhân bản nhất.
Tác phẩm này đánh dấu bước chuyển lớn trong tư tưởng Nguyễn Khải – từ một nhà văn hiện thực cách mạng trở thành người quan sát độc lập, phản tư và nhân bản. Thượng Đế Thì Cười vì thế không chỉ là di sản văn chương, mà còn là lời nhắn gửi của một trí thức từng trải: hãy sống trung thực, hiểu mình, và mỉm cười với những giới hạn của kiếp người.
