Ký Sự Phục Dịch Ở An Nam (An Nam Cung Dịch Ký Sự) của Chu Thuấn Thủy là một tác phẩm ký sự – hồi ức đặc biệt, ghi lại trải nghiệm trực tiếp của một trí thức Trung Hoa trong thời gian sống và làm việc tại Việt Nam vào thế kỷ XVII. Cuốn sách mang giá trị tư liệu hiếm, bởi nó phản ánh xã hội An Nam từ góc nhìn của một người ngoại quốc, không phải kẻ chinh phục mà là một người buộc phải thích nghi, quan sát và tồn tại trong một môi trường chính trị – văn hóa xa lạ.
Chu Thuấn Thủy vốn là một nho sĩ sống vào giai đoạn cuối Minh – đầu Thanh, thời kỳ Trung Hoa rơi vào biến động dữ dội. Trước sự thay đổi triều đại, ông lưu lạc sang An Nam và được triều đình địa phương sử dụng trong bộ máy hành chính. Chính hoàn cảnh “phục dịch” này khiến ghi chép của ông vừa mang tâm thế dè dặt, vừa hàm chứa nhiều suy tư cá nhân, phản ánh rõ trạng thái của một trí thức mất quê hương nhưng vẫn giữ ý thức sâu sắc về học vấn, lễ nghi và trật tự xã hội.
Ký Sự Phục Dịch Ở An Nam không phải là một tác phẩm văn chương trau chuốt theo nghĩa truyền thống, mà thiên về ghi chép sự việc, phong tục và đời sống chính trị. Chu Thuấn Thủy mô tả cấu trúc triều đình, cách vận hành bộ máy quan lại, luật lệ, nghi lễ, cũng như mối quan hệ giữa vua, quan và dân chúng. Những ghi chép này giúp người đọc hình dung rõ hơn diện mạo xã hội Việt Nam thời Lê – Trịnh, một giai đoạn mà tư liệu từ góc nhìn bên ngoài còn khá hạn chế.
Một điểm đáng chú ý của cuốn sách là cách tác giả quan sát văn hóa An Nam bằng lăng kính Nho giáo. Chu Thuấn Thủy thường xuyên so sánh lễ nghi, phong tục địa phương với chuẩn mực Trung Hoa, từ đó bộc lộ sự ngạc nhiên, đôi khi không đồng tình, nhưng cũng có lúc thể hiện sự tôn trọng và thích nghi. Những đánh giá này vừa phản ánh định kiến văn hóa của thời đại, vừa cho thấy khả năng tiếp biến linh hoạt của xã hội An Nam trước ảnh hưởng ngoại lai.
Ngoài yếu tố chính trị và lễ nghi, tác phẩm còn ghi lại nhiều chi tiết đời sống thường nhật: sinh hoạt của quan lại, tập quán giao tiếp, cách sử dụng nhân lực trí thức ngoại quốc và tâm thế của người làm quan trong một triều đình không phải quê hương mình. Qua đó, người đọc cảm nhận được nỗi cô độc, sự dè chừng và cả khát vọng giữ gìn nhân cách của một kẻ sĩ giữa hoàn cảnh tha hương.
Giá trị lớn của Ký Sự Phục Dịch Ở An Nam nằm ở tính đối chiếu lịch sử. Những gì Chu Thuấn Thủy ghi lại không chỉ bổ sung cho sử liệu trong nước, mà còn giúp soi chiếu cách Việt Nam được nhìn nhận từ bên ngoài trong bối cảnh Đông Á trung đại. Cuốn sách cho thấy sự hiện diện của An Nam trong mạng lưới văn hóa – chính trị khu vực, đồng thời phản ánh vị thế độc lập nhưng vẫn chịu ảnh hưởng sâu sắc của tư tưởng Nho giáo.
Với những ai quan tâm đến lịch sử Việt Nam, lịch sử khu vực Đông Á và mối quan hệ văn hóa giữa các quốc gia, Ký Sự Phục Dịch Ở An Nam là một tư liệu quan trọng. Không chỉ là ghi chép cá nhân, cuốn sách còn là tiếng nói của một thời đại, nơi thân phận con người, tri thức và quyền lực đan xen trong những chuyển động lớn của lịch sử.
