Bàn Về Khế Ước Xã Hội của Jean-Jacques Rousseau là một trong những tác phẩm triết học chính trị có ảnh hưởng sâu rộng nhất trong lịch sử tư tưởng nhân loại. Xuất bản lần đầu năm 1762, cuốn sách này không chỉ đặt nền móng cho các phong trào cách mạng dân chủ ở châu Âu, đặc biệt là Cách mạng Pháp, mà còn khơi nguồn cho các lý thuyết hiện đại về quyền lực, nhà nước và vai trò của công dân trong xã hội.
Trong Bàn Về Khế Ước Xã Hội, Rousseau đặt ra câu hỏi trọng tâm: làm thế nào con người có thể sống tự do trong một cộng đồng có tổ chức? Câu trả lời của ông là: thông qua một “khế ước xã hội” – một giao ước giả định giữa các cá nhân, trong đó mỗi người tự nguyện từ bỏ một phần tự do tự nhiên để nhận lại tự do dân sự và bảo đảm chung từ một tập thể chính trị. Từ đó, Rousseau xây dựng nên khái niệm “ý chí chung” (volonté générale) – một lực lượng đại diện cho lợi ích của toàn thể xã hội, vượt lên trên lợi ích cá nhân hay đảng phái.
Rousseau cho rằng con người sinh ra vốn tự do, nhưng xã hội và các thể chế chuyên chế đã trói buộc họ vào những gông cùm vô hình. Giải pháp không phải là quay về trạng thái hoang dã, mà là thiết lập một trật tự xã hội mới, công bằng hơn, trong đó người dân không bị trị vì bởi bạo lực hay lợi ích riêng tư, mà bởi chính luật pháp mà họ cùng nhau đặt ra. Ông phê phán mạnh mẽ chế độ quân chủ chuyên chế và những bất công của xã hội phong kiến, đồng thời đề cao vai trò của nhân dân trong việc tự quản lý đời sống chính trị.
Cuốn sách không đưa ra một hệ thống luật pháp cụ thể, mà là những nguyên tắc căn bản cho việc tổ chức xã hội lý tưởng. Rousseau nhấn mạnh rằng quyền lực chính trị hợp pháp chỉ có thể xuất phát từ sự đồng thuận của người dân. Một chính quyền đúng nghĩa không phải cai trị nhân dân, mà là thực hiện ý chí của họ. Chính điều này đã làm cho Bàn Về Khế Ước Xã Hội trở thành biểu tượng của chủ nghĩa cộng hòa và dân chủ hiện đại.
Dù mang tư tưởng cách mạng, tác phẩm của Rousseau cũng gây ra nhiều tranh luận. Khái niệm “ý chí chung” có thể bị hiểu sai thành ý chí áp đặt, và trong lịch sử, từng bị lợi dụng để biện minh cho chế độ toàn trị. Tuy vậy, giá trị cốt lõi mà Rousseau mang lại là lời kêu gọi mạnh mẽ về sự tham gia tích cực của người dân vào đời sống chính trị, về niềm tin vào công lý, vào bình đẳng, và vào quyền tự quyết của con người.
Bàn Về Khế Ước Xã Hội là một tác phẩm khó đọc nhưng sâu sắc, thích hợp với những ai quan tâm đến triết học, chính trị và các vấn đề cốt lõi của xã hội con người. Nó là nền tảng để hiểu rõ hơn về mối quan hệ giữa cá nhân và nhà nước, giữa tự do và trách nhiệm – những chủ đề chưa bao giờ hết tính thời sự.
