Cháu ông Rameau của Denis Diderot là một trong những tác phẩm triết học và văn học đặc sắc nhất của thế kỷ Ánh Sáng, thể hiện rõ trí tuệ sắc bén và tinh thần hoài nghi đặc trưng của tác giả. Viết dưới hình thức đối thoại giữa hai nhân vật – “Tôi” và “Hắn”, cuốn sách mở ra một cuộc tranh luận sôi nổi, đầy mỉa mai, nơi lý trí và bản năng, đạo đức và thực dụng, trí thức và kẻ sống bằng bản năng va chạm, phản chiếu và bóc trần nhau.
“Ông Rameau” được nhắc đến trong tác phẩm là nhà soạn nhạc Jean-Philippe Rameau, một nhân vật có thật trong lịch sử âm nhạc Pháp, còn “cháu ông Rameau” – nhân vật chính – là kẻ lang bạt, kỳ quặc, vừa thông minh vừa đê tiện, vừa có tài năng vừa đầy mâu thuẫn. Qua những cuộc đối thoại giữa anh ta với “Tôi” – hình ảnh của chính Diderot, tác phẩm phơi bày sự lố bịch, trống rỗng và giả dối của xã hội Paris thế kỷ XVIII, nơi mà đạo đức và danh dự thường bị mua chuộc bằng lợi ích và tiền bạc.
Cháu ông Rameau là một tác phẩm vừa châm biếm vừa triết lý. Dưới ngòi bút của Diderot, “Hắn” hiện lên như một tấm gương méo mó phản chiếu bản chất con người – vừa đáng khinh vừa đáng thương. Hắn nói năng thô tục, chế giễu mọi giá trị, thậm chí tự thú về sự hèn hạ của mình, nhưng lại có lúc bộc lộ những hiểu biết sắc sảo, những nhận xét chua chát mà chân thực về đời sống. Nhờ đó, cuộc đối thoại trong tác phẩm không đơn thuần là một cuộc tranh luận đạo đức, mà là sự va chạm giữa hai thế giới quan: thế giới của lý trí và trật tự đối lập với thế giới của bản năng và hỗn loạn.
Về mặt nghệ thuật, Cháu ông Rameau là minh chứng cho tài năng ngôn ngữ và khả năng quan sát xã hội phi thường của Diderot. Ông kết hợp triết học, kịch nghệ và hài hước trong một hình thức văn chương linh hoạt, sống động, tạo nên một “vở kịch bằng ngôn từ” nơi nhân vật tự phơi bày bản thân bằng sự mâu thuẫn của chính mình. Cách viết đối thoại cũng cho phép Diderot triển khai những tư tưởng phức tạp về đạo đức, tự do, và bản chất con người mà không cần khẳng định dứt khoát một chân lý nào – điều rất gần với tinh thần khai sáng và tư duy phản biện mà ông theo đuổi suốt đời.
Đáng chú ý, tác phẩm này từng bị lãng quên trong nhiều năm và chỉ được công bố sau khi Diderot qua đời, nhưng khi xuất hiện, nó lập tức gây chấn động trong giới trí thức châu Âu. Goethe là người đầu tiên dịch sang tiếng Đức, còn Hegel coi đây là một kiệt tác phản ánh sâu sắc “biện chứng của ý thức con người”.
Cháu ông Rameau không chỉ là lời chế giễu cay độc với xã hội Pháp đương thời, mà còn là cuộc soi chiếu thẳm sâu vào bản chất con người – nơi lý trí và dục vọng, lương tâm và toan tính cùng song hành trong một vũ điệu đầy mâu thuẫn. Đọc Diderot, người ta không chỉ cười vì sự châm biếm, mà còn rùng mình trước tấm gương nhân sinh mà ông giơ ra, vừa hài hước vừa tàn nhẫn đến mức khó quên.
