Đối Thoại Socratic 1 của Plato là tập hợp những cuộc trò chuyện triết học mô phỏng phương pháp đối thoại mà Socrates – người thầy của Plato – đã sử dụng để truy tìm chân lý. Đây là phần đầu trong chuỗi các “đối thoại” mà Plato viết để ghi lại tinh thần, tư tưởng và phong cách của Socrates, không chỉ như một triết gia mà như một con người luôn đặt câu hỏi về đạo đức, tri thức và bản chất của đời sống. Mỗi cuộc đối thoại là một vở kịch tư tưởng, nơi chân lý không được tuyên bố trực tiếp mà dần hé mở qua những câu hỏi – trả lời, qua sự nghi ngờ và phản biện liên tục.
Plato (khoảng 427–347 TCN), học trò của Socrates và thầy của Aristotle, là người đã định hình nền triết học phương Tây. Ông không viết các giáo trình triết học theo lối hệ thống mà chọn hình thức đối thoại để biểu hiện tinh thần biện chứng của tri thức – tri thức không đến từ việc nghe giảng, mà từ sự truy vấn. Trong Đối Thoại Socratic 1, ta gặp lại hình ảnh Socrates đi dạo khắp Athens, nói chuyện với người dân, với các chính khách, nghệ nhân, nhà thơ, hay thanh niên, để hỏi họ: “Thế nào là công bằng?”, “Thế nào là dũng cảm?”, “Thế nào là đạo đức?” Và thường, khi cuộc đối thoại kết thúc, không có câu trả lời dứt khoát nào được đưa ra.
Chính ở sự “không có kết luận” ấy mà triết học của Socrates – và của Plato – trở nên vĩ đại. Vì chân lý, theo họ, không phải là thứ sẵn có, mà là cái phải được khám phá trong quá trình suy nghĩ. Phương pháp ấy được gọi là elenchus – nghệ thuật phản vấn, nơi Socrates không đưa ra khẳng định, mà dùng câu hỏi để làm người đối thoại nhận ra mâu thuẫn trong suy nghĩ của chính họ. Từ đó, họ buộc phải nhìn lại, chỉnh sửa, và tiến gần hơn đến sự hiểu biết chân thật. Với Socrates, nhiệm vụ của triết gia không phải là dạy người khác “biết”, mà là giúp họ “tự biết mình”.
Tập Đối Thoại Socratic 1 thường bao gồm những đối thoại thời kỳ đầu của Plato, như Euthyphro (Đạo đức), Apology(Biện hộ), Crito (Phải trái và bổn phận), và Phaedo (Linh hồn và cái chết). Trong Euthyphro, Socrates gặp một người đang định kiện cha mình và cùng ông ta bàn về định nghĩa của “sự sùng kính” và “đạo đức”. Càng hỏi, mọi định nghĩa tưởng chừng đúng đắn đều bị phá vỡ, cho đến khi cả hai rơi vào bế tắc. Nhưng chính sự bế tắc ấy – trạng thái aporia – là điểm khởi đầu của triết học.
Trong Apology, Plato tái hiện lời biện hộ của Socrates trước tòa, khi ông bị buộc tội làm hư hỏng thanh niên và xúc phạm thần linh. Đây là một trong những văn bản xúc động nhất trong toàn bộ lịch sử tư tưởng nhân loại. Socrates, thay vì van xin, đã dùng lý lẽ để bảo vệ quyền được suy nghĩ tự do. Ông tuyên bố: “Cuộc sống không được khảo sát thì không đáng sống.” Câu nói ấy trở thành nền tảng của triết học phương Tây – một lời nhắc rằng tri thức và đạo đức chỉ có ý nghĩa khi con người dám chất vấn chính mình.
Đối Thoại Socratic 1 cũng cho thấy cách Socrates xem triết học như một hành vi đạo đức, không phải là trò chơi trí tuệ. Với ông, triết học là luyện tập linh hồn, là học cách sống đúng, chứ không phải học cách thắng tranh luận. Khi bàn về công lý, dũng cảm hay tiết độ, ông không nói đến lý thuyết mà nói đến cách con người cư xử trong đời sống thực. Do đó, triết học ở đây không tách khỏi đời sống, mà chính là nghệ thuật sống – một nghệ thuật của tự nhận thức và kiểm soát bản thân.
Một điểm đáng chú ý trong các đối thoại là cách Plato dùng nghệ thuật văn chương để diễn đạt tư tưởng. Các cuộc nói chuyện không khô khan mà đầy sinh động, đôi khi châm biếm, đôi khi trữ tình, và luôn giàu sức gợi. Socrates không hề là người toàn tri – ông thường tỏ ra khiêm tốn, tự nhận mình “chỉ biết rằng mình không biết gì cả”. Nhưng chính sự “không biết” ấy là thái độ nền tảng của tri thức, vì nó mở ra khả năng học hỏi vô tận.
Đọc Đối Thoại Socratic 1 là bước vào thế giới Athens cổ đại – nơi con người bắt đầu học cách đặt câu hỏi về chính họ và về vũ trụ. Không có những giáo điều, không có mệnh lệnh, chỉ có những câu hỏi khiến người đọc phải tự vấn: điều gì là đúng, điều gì là tốt, và sống thế nào để xứng đáng với nhân tính của mình.
Giá trị của Đối Thoại Socratic 1 không nằm ở việc cung cấp tri thức có sẵn, mà ở việc khơi dậy trong người đọc tinh thần tự do của tư duy. Nó dạy ta rằng triết học không chỉ là học thuyết, mà là thái độ sống – một thái độ trung thực với lý trí, khiêm nhường trước chân lý, và can đảm đối diện với sai lầm của bản thân.
Vì vậy, dù đã hơn hai nghìn năm trôi qua, Đối Thoại Socratic 1 vẫn là khởi điểm không thể thiếu cho bất cứ ai muốn hiểu triết học phương Tây. Nó là tấm gương phản chiếu tinh thần Socrates: người sẵn sàng chết để bảo vệ quyền được suy nghĩ, và tin rằng trí tuệ thật sự chỉ bắt đầu khi con người biết đặt câu hỏi.
