Thế Giới Quan Của Dostoevsky của Nikolai Alexandrovich Berdyaev là một trong những công trình triết học và phê bình văn học quan trọng nhất về đại văn hào Fyodor Dostoevsky. Tác phẩm này không chỉ là một nghiên cứu văn chương mà còn là cuộc đối thoại sâu sắc giữa hai tâm hồn cùng mang nỗi ám ảnh về tự do, tội lỗi, cứu chuộc và bi kịch hiện sinh của con người. Berdyaev, một triết gia tôn giáo Nga, đã nhìn thấy trong Dostoevsky không chỉ là một tiểu thuyết gia thiên tài mà là một nhà tiên tri, người đã thấu hiểu đến tận cùng những mâu thuẫn tinh thần của thời hiện đại.
Nikolai Berdyaev (1874–1948) là một triết gia Kitô giáo tự do, người nổi tiếng với những tác phẩm bàn về tự do tinh thần, nhân vị và tính bi kịch của hiện sinh con người. Ông từng trải qua nhiều biến cố chính trị, bị trục xuất khỏi nước Nga Xô Viết và sống lưu vong ở Pháp. Với Thế Giới Quan Của Dostoevsky, Berdyaev không chỉ viết như một học giả mà còn như một người đồng cảm sâu xa với Dostoevsky – một linh hồn sống giữa những xung đột không thể hòa giải: giữa niềm tin và hoài nghi, giữa tình yêu Thiên Chúa và nổi loạn của con người, giữa khát vọng tự do tuyệt đối và nỗi sợ hãi cô đơn tột cùng.
Theo Berdyaev, trung tâm trong thế giới của Dostoevsky là con người – nhưng không phải con người xã hội hay đạo đức, mà là con người trong tận cùng của hiện sinh, nơi bản ngã chạm vào vực sâu của tự do và tội lỗi. Dostoevsky, theo ông, đã vạch trần bản chất nghịch lý của tự do: đó là món quà cao quý nhất mà Thiên Chúa ban cho, nhưng đồng thời cũng là nguồn gốc của mọi bi kịch. Con người tự do có thể hướng tới ánh sáng, nhưng cũng có thể sa vào bóng tối, bởi tự do không có ranh giới đạo đức cố định. Chính vì thế, các nhân vật của Dostoevsky – Raskolnikov, Ivan Karamazov, Stavrogin, hay Kirillov – đều là những “linh hồn trong cơn khủng hoảng”, những kẻ mang trong mình ngọn lửa sáng tạo và hủy diệt, thánh thiện và tội lỗi cùng một lúc.
Berdyaev cho rằng Dostoevsky là người đầu tiên trong văn học hiện đại đã thể hiện được “chiều sâu siêu hình” của nhân vị. Với ông, nhân vật Dostoevsky không phải là sản phẩm của hoàn cảnh xã hội hay quy luật tâm lý, mà là những hữu thể có chiều sâu tâm linh, luôn đối diện với Chúa và với vực thẳm bên trong chính mình. Dostoevsky không quan tâm đến đạo đức quy ước, mà hướng đến cuộc vật lộn giữa thiện và ác trong bản thể người. Berdyaev gọi đó là “vũ trụ nội tâm của tự do”, nơi con người vừa sáng tạo ra thế giới vừa bị thế giới do chính mình tạo ra đe dọa nuốt chửng.
Một trong những điểm nổi bật mà Berdyaev nhấn mạnh là tầm nhìn tôn giáo và tiên tri của Dostoevsky về “thời đại vô thần” đang đến. Khi Nietzsche tuyên bố “Thượng đế đã chết”, thì trong các trang tiểu thuyết của Dostoevsky, điều ấy đã được tiên đoán bằng hình tượng những con người tự tách mình khỏi niềm tin và rơi vào tuyệt vọng. Ivan Karamazov, với câu nói “nếu không có Chúa, mọi điều đều được phép”, là biểu tượng cho sự sụp đổ của nền tảng đạo đức khi con người tự đặt mình lên thay Thượng đế. Berdyaev xem đó là một lời cảnh tỉnh: khi con người đánh mất niềm tin thiêng liêng, tự do của họ biến thành hỗn loạn, và nhân loại bước vào kỷ nguyên của tội ác, vô nghĩa và nỗi cô đơn tuyệt đối.
Trong thế giới quan của Berdyaev, Dostoevsky là một “nhà thần học qua tiểu thuyết”. Ông đã dựng nên những câu chuyện không chỉ để kể, mà để chất vấn sự tồn tại. Nhân vật của Dostoevsky không sống trong thế giới bình thường – họ sống trong những cực hạn, nơi ánh sáng và bóng tối va chạm dữ dội. Berdyaev cho rằng chính sự căng thẳng này là nơi bộc lộ sự thật sâu nhất về con người: rằng chúng ta không chỉ là sinh vật đạo đức, mà là hữu thể thiêng liêng đang khát khao cứu chuộc. Tội lỗi, theo Dostoevsky, không phải chỉ là sự vi phạm luân lý mà là cách con người đi tìm Thiên Chúa qua con đường đau khổ.
Berdyaev cũng chỉ ra rằng trong các tác phẩm của Dostoevsky, nhân vật nữ thường là biểu tượng của tình yêu cứu rỗi – Sonya trong Tội Ác Và Hình Phạt, Grushenka trong Anh Em Nhà Karamazov, hay Nastasia Filippovna trong Thằng Ngốc. Họ không phải là hình mẫu đạo đức truyền thống mà là những linh hồn đầy thương tích, nhưng chính nhờ tình yêu của họ mà sự tha thứ và tái sinh trở nên có thể. Berdyaev xem đó là “mysticism of compassion” – huyền học của lòng trắc ẩn – nơi tình yêu con người trở thành cánh cửa dẫn về Thượng đế.
Một chủ đề khác được Berdyaev triển khai sâu sắc là quan niệm về “tính cách Nga” trong thế giới của Dostoevsky. Ông cho rằng con người Nga, theo Dostoevsky, mang trong mình khả năng chịu đựng cực độ và lòng trắc ẩn vô biên, nhưng cũng dễ rơi vào chủ nghĩa cực đoan – giữa thánh thiện và tội lỗi chỉ cách nhau một sợi tóc. Berdyaev coi đây là dấu hiệu của tâm linh Đông phương trong đạo Kitô giáo Nga: niềm tin rằng chỉ qua đau khổ và hi sinh, con người mới tìm được con đường giải thoát.
Với Thế Giới Quan Của Dostoevsky, Berdyaev đã dựng nên một bức tranh triết học về linh hồn nhân loại qua lăng kính của một thiên tài văn chương. Ông không chỉ phân tích mà còn đối thoại với Dostoevsky, để khẳng định một chân lý vượt thời gian: con người không thể bị giản lược thành cơ chế, lý thuyết hay cấu trúc – con người là hữu thể tự do, mang trong mình khả năng sáng tạo và cứu chuộc. Berdyaev cho rằng đó chính là “chủ nghĩa nhân bản tôn giáo” mà Dostoevsky để lại: một nhân bản không loại bỏ Chúa, mà đặt tự do con người trong ánh sáng của thần tính.
Tác phẩm này vì thế không chỉ giúp người đọc hiểu rõ hơn thế giới nội tâm của Dostoevsky, mà còn soi chiếu lại chính mình. Bởi theo Berdyaev, những câu hỏi mà Dostoevsky đặt ra – về tự do, tội lỗi, đức tin, và trách nhiệm – vẫn là những câu hỏi của mỗi con người hiện đại đang sống trong một thế giới mất phương hướng. Thế Giới Quan Của Dostoevsky là một cuộc hành trình tinh thần sâu sắc, nơi triết học và văn học gặp nhau trong nỗ lực cứu rỗi linh hồn con người giữa vực thẳm của tự do và định mệnh.
