Nguồn Gốc Dân Tộc Việt Nam của Đào Duy Anh là một công trình nghiên cứu quan trọng, đặt nền tảng cho nhiều hướng tiếp cận sau này về lịch sử hình thành dân tộc Việt. Tác giả, với phong cách làm việc thận trọng và nghiêm cẩn, đã tổng hợp một khối lượng tư liệu phong phú từ khảo cổ học, ngôn ngữ học, dân tộc học và sử học để dựng lại bức tranh về quá trình hình thành cộng đồng người Việt qua hàng nghìn năm. Cuốn sách không chỉ mang ý nghĩa học thuật mà còn giúp người đọc hiểu sâu về những lớp trầm tích văn hóa – xã hội tạo nên bản sắc dân tộc.
Tác phẩm đặt trọng tâm vào việc truy tìm căn nguyên của người Việt cổ trong không gian rộng lớn của khu vực Đông Nam Á và vùng Nam Trung Hoa. Tác giả lý giải rằng dân tộc không phải là sản phẩm của một thời điểm, mà là kết quả của quá trình cộng cư, giao thoa và tích hợp kéo dài giữa nhiều nhóm người khác nhau. Trong phân tích về người Lạc Việt, Âu Việt và các nhóm cư dân bản địa, Đào Duy Anh đưa ra luận điểm rằng sự kết hợp của những cộng đồng này đã góp phần quan trọng trong sự hình thành dân tộc Việt từ thời Văn Lang – Âu Lạc. Những kết luận này dựa trên sự đối chiếu giữa truyền thuyết dân gian, thư tịch cổ và bằng chứng khảo cổ, cho thấy phương pháp tiếp cận đa diện của tác giả.
Một trong những nội dung nổi bật của cuốn sách là phân tích về nền văn hóa Đông Sơn. Tác giả nhấn mạnh rằng sự phát triển rực rỡ của văn hóa Đông Sơn, với những di vật như trống đồng, vũ khí đồng, đồ trang sức và hình khắc nghệ thuật, là minh chứng cho một cộng đồng cư dân đã đạt trình độ tổ chức xã hội cao. Qua những hiện vật ấy, người đọc hiểu rõ hơn một xã hội nông nghiệp trồng lúa nước có nền quân sự, tín ngưỡng và mỹ thuật phát triển. Đào Duy Anh liên hệ sự phồn thịnh của văn hóa Đông Sơn với nền tảng chủ đạo trong tính cách và tập quán người Việt sau này, đặc biệt là tinh thần cộng đồng và kỹ năng thích ứng môi trường sông nước.
Bên cạnh khảo cứu khảo cổ, tác giả chú trọng phân tích những cuộc giao tiếp văn hóa trong dòng lịch sử. Ông xem xét vai trò của sự tiếp xúc giữa cư dân bản địa với các nhóm Bách Việt, cũng như sự tác động của văn minh Trung Hoa. Qua những phân tích này, tác phẩm đưa ra một góc nhìn cân bằng: ảnh hưởng ngoại lai là điều không thể tránh khỏi, nhưng sự hòa nhập chỉ diễn ra trên cơ sở chọn lọc, giữ lại những gì phù hợp với bản sắc và nhu cầu của người Việt. Sự tiếp biến văn hóa qua các thời kỳ không làm mất đi đặc trưng dân tộc, mà ngược lại, góp phần định hình một cộng đồng linh hoạt, có khả năng hấp thụ và sáng tạo lại.
Những chương cuối của cuốn sách tập trung vào quá trình củng cố dân tộc Việt trong bối cảnh lịch sử từ thời Bắc thuộc đến thời độc lập. Tác giả phân tích sự phát triển của ý thức cộng đồng qua các cuộc đấu tranh chống đồng hóa, phản ánh quá trình tự khẳng định bản sắc dân tộc. Qua đó, người đọc nhận thấy rằng dân tộc Việt không chỉ được hình thành từ huyết thống hay địa vực, mà còn từ ý chí tồn tại và bảo vệ văn hóa của chính cư dân nơi đây.
Nguồn Gốc Dân Tộc Việt Nam là tác phẩm giá trị cho những ai muốn hiểu sâu về hành trình dựng nước và giữ nước của tổ tiên. Cuốn sách kết hợp tri thức khoa học với cách trình bày mạch lạc, giúp độc giả tiếp cận một chủ đề phức tạp nhưng đầy sức hấp dẫn của lịch sử Việt Nam.
