Sông Đông Êm Đềm của Mikhail Sholokhov là một trường thiên tiểu thuyết đồ sộ, gồm bốn tập, tái hiện cả một giai đoạn lịch sử đầy biến động của nước Nga đầu thế kỷ XX. Tác phẩm không chỉ phản ánh bức tranh hiện thực khốc liệt của chiến tranh và cách mạng, mà còn đào sâu vào những mâu thuẫn nội tâm của con người, đặc biệt là những người dân Cossack sống ven dòng sông Đông.
Nhân vật trung tâm Grigori Melekhov là hiện thân của bi kịch cá nhân bị đẩy vào cơn lốc lịch sử. Sinh ra trong một gia đình Cossack truyền thống, Grigori ban đầu chỉ khát khao một cuộc đời yên bình với mảnh ruộng, đàn ngựa và người phụ nữ anh yêu – Aksinia. Nhưng tình yêu của họ lại bị ngăn cấm bởi những định kiến và ràng buộc xã hội, mở đầu cho một chuỗi bi kịch. Trong khi đó, chiến tranh thế giới lần thứ nhất bùng nổ, cuốn Grigori và hàng vạn người Cossack vào vòng xoáy máu lửa.
Sholokhov đã mô tả chiến tranh bằng một giọng văn vừa hiện thực vừa bi tráng. Người Cossack, vốn tự hào về truyền thống võ nghệ và tinh thần tự do, ban đầu hăng hái ra trận. Nhưng dần dần, những cảnh chết chóc, sự tàn nhẫn của cuộc chiến và những mất mát không gì bù đắp được đã khiến họ nhận ra sự vô nghĩa của máu đổ. Grigori, từng là một chiến binh dũng cảm, dần rơi vào trạng thái mệt mỏi, hoang mang trước những lựa chọn: theo phe Bạch Vệ để giữ truyền thống, hay theo phe Đỏ để tìm một tương lai mới.
Tác phẩm đặc biệt thành công trong việc khắc họa sự giằng xé nội tâm của Grigori. Anh không chỉ phải đối diện với câu hỏi chính trị – đứng về phía nào – mà còn với bi kịch tình cảm. Tình yêu với Aksinia, dù mãnh liệt, lại đầy ngang trái và cuối cùng kết thúc bằng nỗi mất mát đau đớn. Mối quan hệ ấy trở thành sợi chỉ đỏ xuyên suốt tiểu thuyết, tượng trưng cho khát vọng hạnh phúc cá nhân luôn bị nghiền nát bởi cỗ máy lịch sử.
Ngoài Grigori, Sholokhov còn xây dựng cả một hệ thống nhân vật phong phú, từ những người trong gia đình Melekhov cho đến những chiến binh, nông dân, sĩ quan, cán bộ cách mạng. Mỗi nhân vật mang một số phận riêng, phản ánh những lựa chọn và bi kịch khác nhau của con người thời ấy. Điểm đặc sắc là không ai trong số họ được khắc họa như những hình tượng lý tưởng tuyệt đối; họ đều đầy mâu thuẫn, sai lầm, yếu đuối, nhưng cũng giàu tình thương và lòng tự trọng.
Thiên nhiên trong Sông Đông Êm Đềm đóng vai trò quan trọng, vừa làm nền, vừa như một nhân vật ẩn dụ. Con sông Đông khi lặng lẽ hiền hòa, khi cuộn sóng dữ dội, tượng trưng cho nhịp sống và số phận của người Cossack. Chính sự đối lập ấy đã tạo nên một nền sử thi vừa dữ dội vừa lãng mạn, nơi con người luôn cố tìm lại sự bình yên trong vòng tay của thiên nhiên, dù lịch sử không ngừng xô đẩy.
Ở chiều sâu, tác phẩm khẳng định bi kịch của thời đại: cá nhân nhỏ bé bị nghiền nát giữa bánh xe lịch sử. Nhưng đồng thời, nó cũng ngợi ca sức sống bất diệt của con người – dù mất mát, đau khổ, họ vẫn khát khao tình yêu, vẫn mưu cầu hạnh phúc. Đó chính là giá trị nhân văn lớn lao đã đưa Sông Đông Êm Đềm vượt ra khỏi phạm vi một tiểu thuyết lịch sử, trở thành tác phẩm mang tầm vóc nhân loại.
