Văn Minh Đông Phương Và Tây Phương của Nguyễn Duy Cần là một công trình khảo cứu sâu sắc, trong đó tác giả đối chiếu hai nền văn minh lớn của nhân loại – Đông và Tây – để tìm ra sự khác biệt căn bản trong tư tưởng, lối sống, và quan niệm về con người. Đây không chỉ là một tác phẩm học thuật mà còn là một bản chiêm nghiệm về con đường đi của nhân loại, được viết bằng giọng văn thâm trầm, trí tuệ và đầy nhân ái.
Nguyễn Duy Cần cho rằng giữa Đông phương và Tây phương tồn tại hai hướng phát triển tư tưởng khác nhau: phương Đông đi theo con đường tâm linh, hướng nội, lấy đạo lý và sự hòa hợp làm trung tâm; còn phương Tây phát triển theo hướng duy lý, hướng ngoại, chú trọng khoa học, kỹ thuật và cá nhân. Sự khác biệt ấy không chỉ thể hiện trong triết học hay tôn giáo, mà còn in đậm trong từng phương diện của đời sống – từ cách con người ứng xử với thiên nhiên cho đến cách họ tìm kiếm hạnh phúc.
Theo tác giả, phương Tây đã đạt đến đỉnh cao của trí tuệ khoa học, chinh phục được vật chất, nhưng đôi khi lại đánh mất sự an bình trong tâm hồn. Trái lại, phương Đông dù có vẻ chậm chân hơn trong tiến trình phát triển kỹ thuật, nhưng lại giữ được một đời sống tinh thần sâu sắc, biết sống thuận theo tự nhiên và coi trọng đạo làm người. Nguyễn Duy Cần không thiên vị bên nào; ông nhận thấy rằng mỗi nền văn minh đều có giá trị riêng, nhưng cả hai đều cần bổ sung cho nhau. Khi phương Tây học được sự tĩnh tại, vị tha của phương Đông, và phương Đông tiếp nhận tinh thần tự do, khoa học của phương Tây, nhân loại mới có thể đạt đến một nền văn minh toàn diện.
Trong Văn Minh Đông Phương Và Tây Phương, Nguyễn Duy Cần vận dụng nhiều tư liệu triết học, văn học, tôn giáo, và cả những quan sát thực tế của bản thân để làm sáng tỏ luận điểm của mình. Ông dẫn từ Lão – Trang, Phật giáo, Khổng học đến triết học Hy Lạp, Kant, Nietzsche, tạo nên một bức tranh đối chiếu phong phú nhưng luôn giữ được sự mạch lạc. Ẩn sau những phân tích là niềm trăn trở của một học giả Việt Nam: làm sao để dân tộc mình, giữa hai làn sóng văn minh ấy, có thể giữ được bản sắc mà vẫn mở rộng trí tuệ.
Cuốn sách vì thế không chỉ là một cuộc đối thoại giữa hai nền văn minh, mà còn là lời nhắc về sự quân bình – điều mà Nguyễn Duy Cần xem là tinh hoa của trí tuệ nhân loại. Ông không cực đoan bài Tây hay sùng Đông, mà khuyên con người nên biết chọn lọc, dung hòa, và tiến đến một đời sống hài hòa giữa lý trí và tâm linh, giữa khoa học và đạo đức.
Văn Minh Đông Phương Và Tây Phương là tác phẩm phản ánh tầm vóc tư tưởng của Nguyễn Duy Cần – một người không chỉ hiểu sâu văn hóa truyền thống mà còn có cái nhìn vượt thời đại. Cuốn sách này vẫn giữ nguyên giá trị trong thời đại toàn cầu hóa hôm nay, khi nhân loại vẫn đang đi tìm câu trả lời cho sự cân bằng giữa phát triển vật chất và hạnh phúc tinh thần.
