Tang Thương Ngẫu Lục của Phạm Đình Hổ và Nguyễn Án là một tác phẩm văn xuôi chữ Hán đặc sắc, phản ánh sinh động diện mạo xã hội Đại Việt trong giai đoạn cuối Lê – đầu Nguyễn, thời kỳ đầy biến động và đổ vỡ của trật tự cũ. Không phải là chính sử hay biên niên triều đại, cuốn sách ghi chép những điều “mắt thấy tai nghe”, những mảnh đời, sự việc vụn vặt nhưng giàu ý nghĩa, qua đó phơi bày bức tranh xã hội với tất cả những biến thiên tang thương của thời cuộc.
Tác phẩm ra đời trong bối cảnh Nho sĩ chứng kiến sự suy tàn của một thời đại mà họ từng tin tưởng. Phạm Đình Hổ và Nguyễn Án đều là những trí thức sống trong thời loạn, trải qua cảnh đổi ngôi triều chính, đạo lý lung lay, lễ giáo đảo lộn. Chính từ trải nghiệm cá nhân ấy, Tang Thương Ngẫu Lục mang đậm tâm thế hoài cổ, xót xa trước sự đổi thay của xã hội, đồng thời thể hiện cái nhìn tỉnh táo và không ít chua chát về con người và thời thế.
Nội dung sách gồm nhiều mẩu ghi chép ngắn, mỗi mẩu là một câu chuyện, một hiện tượng hoặc một con người cụ thể. Có chuyện kể về sự suy đồi của phong hóa, sự lộng hành của quyền lực, những thói xa hoa, giả dối của tầng lớp thống trị; có chuyện lại xoay quanh đời sống thường nhật của dân gian, phong tục, tập quán, tín ngưỡng, những điều kỳ dị hoặc bi hài trong xã hội. Các câu chuyện tuy rời rạc nhưng được liên kết với nhau bởi một sợi chỉ ngầm: cảm thức về sự tan vỡ của trật tự cũ và nỗi tiếc nuối cho những giá trị đang mất dần.
Một điểm nổi bật của Tang Thương Ngẫu Lục là giọng điệu vừa khách quan vừa thấm đẫm cảm xúc cá nhân. Các tác giả không trực tiếp lên án hay luận bàn đạo lý một cách giáo điều, mà để cho sự việc tự bộc lộ ý nghĩa của nó. Chính sự tiết chế này khiến tác phẩm có sức gợi lớn, giúp người đọc tự cảm nhận được chiều sâu phê phán xã hội ẩn sau những câu chuyện tưởng như tản mạn.
Về mặt tư liệu, cuốn sách có giá trị đặc biệt đối với việc nghiên cứu lịch sử xã hội và văn hóa Việt Nam cuối thế kỷ XVIII – đầu XIX. Những chi tiết về sinh hoạt, phong tục, tâm lý con người và cách vận hành quyền lực bổ sung cho chính sử vốn thường thiên về các sự kiện lớn và nhân vật trung tâm. Tang Thương Ngẫu Lục vì thế trở thành nguồn tư liệu quý, giúp tái hiện đời sống tinh thần và thực tế xã hội một cách gần gũi, cụ thể.
Văn phong của tác phẩm mang đặc trưng của lối tản văn chữ Hán: ngắn gọn, hàm súc, giàu hình ảnh và ý vị. Dù được viết bằng chữ Hán, tinh thần và nội dung của sách rất Việt Nam, phản ánh rõ tâm tư của tầng lớp trí thức bản địa trước những đổi thay nghiệt ngã của lịch sử.
Với sự kết hợp giữa giá trị văn học và sử liệu, Tang Thương Ngẫu Lục không chỉ là một cuốn sách ghi chép chuyện xưa, mà còn là tiếng thở dài của một thế hệ trí thức trước cảnh đời biến động, để lại cho hậu thế một bức tranh chân thực và giàu chiều sâu về xã hội Việt Nam trong buổi giao thời đầy tang thương.
