Đế Thiên Đế Thích của Nguyễn Hiến Lê là một trong những tập hồi ký – tùy bút đặc sắc nhất của ông, ghi lại chuyến đi Campuchia năm 1956, nơi tác giả tận mắt chiêm ngưỡng đất nước chùa tháp với những di sản vĩ đại của nền văn minh Khmer. Đây là một tác phẩm vừa mang giá trị ký sự du lịch, vừa là một công trình khảo cứu văn hóa sâu sắc, thể hiện tầm hiểu biết uyên bác và tâm hồn tinh tế của một học giả Việt Nam bậc thầy.
Tên gọi Đế Thiên Đế Thích chính là cách người Việt xưa gọi Angkor – quần thể đền đài tráng lệ giữa rừng rậm, biểu tượng cho sự huy hoàng và suy tàn của một đế chế cổ đại. Nguyễn Hiến Lê không chỉ đến đó với tư cách của một người du lịch, mà còn với tâm thế của người đi tìm ý nghĩa lịch sử và triết học trong từng phiến đá, từng tượng thần, từng dấu vết thời gian phủ rêu phong. Ông quan sát, suy ngẫm, rồi lặng lẽ đối thoại với quá khứ, để từ đó rút ra những nhận định thâm thúy về văn hóa, nhân sinh và sự vô thường của mọi quyền lực.
Giọng văn trong Đế Thiên Đế Thích vừa trang nhã, vừa tràn đầy cảm xúc. Nguyễn Hiến Lê viết bằng sự khiêm tốn của người đi học hỏi, nhưng trong từng dòng chữ, ta cảm nhận rõ tình yêu sâu đậm của ông dành cho lịch sử và văn minh nhân loại. Ông mô tả vẻ đẹp tráng lệ của Angkor Wat, sự uy nghiêm của Bayon, nét huyền bí của Ta Prohm, rồi khéo léo liên hệ với lịch sử Đông Nam Á, với văn hóa Ấn – Hoa, và với chính tâm thế của con người Việt Nam trong dòng chảy văn hóa khu vực.
Tác phẩm không chỉ là những trang du ký, mà còn là hành trình nội tâm. Khi đứng trước tàn tích của những vương triều xưa, Nguyễn Hiến Lê không giấu được nỗi bâng khuâng: vinh quang của một dân tộc, dù huy hoàng đến đâu, cũng có ngày tan biến. Nhưng chính trong sự tàn phai đó, ông nhận ra một thứ giá trị vĩnh cửu – đó là tinh thần sáng tạo, khát vọng vươn tới cái đẹp và niềm tin của con người vào sự trường tồn của văn hóa.
Đế Thiên Đế Thích vì vậy không chỉ là một hồi ký du hành, mà còn là tác phẩm chứa đựng triết lý nhân sinh sâu sắc. Nguyễn Hiến Lê, bằng ngòi bút giản dị mà sắc sảo, đã đưa người đọc đi qua không gian và thời gian, để hiểu rằng: đứng trước những kỳ quan của nhân loại, con người bỗng thấy mình nhỏ bé nhưng cũng thật may mắn – vì được chiêm ngưỡng, được cảm, và được suy ngẫm về giá trị của sự sống.
Đây là một cuốn sách tiêu biểu cho tinh thần học giả của Nguyễn Hiến Lê: nghiêm túc, trí tuệ và luôn hướng tới sự khai sáng. Đế Thiên Đế Thích không chỉ mở rộng tầm nhìn về thế giới, mà còn khiến người đọc thêm trân trọng cội nguồn văn hóa, hiểu rằng mỗi nền văn minh đều để lại một bài học về lòng khiêm nhường và ý nghĩa tồn tại của con người trong dòng chảy vô tận của lịch sử.
