Gen Vị Kỷ (The Selfish Gene) của Richard Dawkins là một trong những tác phẩm khoa học nổi bật và gây tranh luận nhiều nhất trong thế kỷ 20. Xuất bản lần đầu năm 1976, cuốn sách đã làm thay đổi cách nhìn của giới khoa học và công chúng về tiến hóa, di truyền và vai trò của gen trong sự sống. Không đơn thuần là một cuốn sách sinh học, Gen Vị Kỷcòn là một công trình triết học khoa học sâu sắc, mở ra những góc nhìn mới về bản chất của sự tồn tại, sự sống và hành vi của con người.
Dawkins – nhà sinh vật học tiến hóa người Anh – đưa ra luận điểm trung tâm rằng đơn vị chính trong quá trình chọn lọc tự nhiên không phải là cá thể hay loài, mà là “gen”. Theo ông, các gen được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác như những thực thể “vị kỷ”, với mục tiêu tối thượng là sao chép chính mình và đảm bảo sự sống sót lâu dài. Mọi hành vi sinh học, từ sự hợp tác, tình mẫu tử, cho đến hy sinh vì cộng đồng, đều có thể được giải thích bằng cách mà các gen tổ chức hành vi sinh vật nhằm tối ưu hóa khả năng sinh tồn và nhân bản của chính chúng.
Tuy tên gọi là “vị kỷ”, nhưng Dawkins không ám chỉ rằng con người hay sinh vật là ích kỷ về mặt đạo đức. Thay vào đó, sự “vị kỷ” được hiểu ở cấp độ di truyền: gen hành xử như những “kẻ sống sót” lâu dài, sử dụng cơ thể sinh vật như phương tiện để tồn tại qua thời gian. Chính điều này đã mở đường cho cách hiểu mới về các hiện tượng tưởng chừng mâu thuẫn với chọn lọc tự nhiên, như sự hy sinh cá nhân, hành vi vị tha hay hợp tác xã hội trong tự nhiên.
Với lối viết sinh động, giàu hình ảnh và giàu tính ẩn dụ, Dawkins đã làm cho những khái niệm khoa học tưởng chừng phức tạp trở nên dễ hiểu và hấp dẫn với độc giả đại chúng. Ông sử dụng những ví dụ từ thực tiễn tự nhiên – từ hành vi của kiến, ong, cho đến con người – để minh họa cho lý thuyết của mình, khiến cuốn sách trở thành một hành trình khám phá đầy cuốn hút và gợi mở.
Gen Vị Kỷ không chỉ là một công trình sinh học, mà còn đặt ra nhiều câu hỏi triết học quan trọng: Nếu chúng ta là “cỗ máy” do gen điều khiển, thì đâu là tự do ý chí? Liệu con người có thể vượt lên khỏi những “mệnh lệnh di truyền”? Chính từ đây, Dawkins dẫn dắt đến một khái niệm mới là “meme” – đơn vị sao chép của văn hóa – như một nỗ lực mở rộng lý thuyết gen vào thế giới tư tưởng và xã hội.
Trải qua gần 50 năm, Gen Vị Kỷ vẫn giữ nguyên giá trị và sức ảnh hưởng, trở thành cuốn sách nhập môn kinh điển cho bất kỳ ai muốn tìm hiểu về sinh học tiến hóa. Đây là tác phẩm không thể bỏ qua đối với những ai khao khát hiểu sâu hơn về nguồn gốc, bản chất và động lực của sự sống trên hành tinh này.
