Mẫu Thượng Ngàn của Nguyễn Xuân Khánh là một tiểu thuyết đồ sộ, kết hợp nhuần nhuyễn giữa lịch sử, văn hóa dân gian và triết lý tâm linh của người Việt. Tác phẩm không chỉ kể lại một câu chuyện đời thường ở một vùng quê Bắc Bộ, mà còn là hành trình đi tìm bản sắc dân tộc, nơi tín ngưỡng thờ Mẫu – linh hồn của văn hóa Việt – được tái hiện sống động và sâu sắc.
Bối cảnh truyện diễn ra ở làng Cổ Đình, một vùng đất hư cấu nhưng lại mang bóng dáng của làng quê Việt Nam thời Pháp thuộc. Qua số phận của những con người bình dị – từ ông đồ Nhu, bà Ba Váy, cụ Cố Hồng, đến cô Thắm, người đàn bà được xem là hiện thân của Mẫu Thượng Ngàn – nhà văn đã khắc họa một xã hội đang chuyển mình giữa cái cũ và cái mới, giữa văn hóa truyền thống và ảnh hưởng phương Tây. Dưới ngòi bút của Nguyễn Xuân Khánh, làng Cổ Đình không chỉ là không gian sinh hoạt, mà còn là một “vũ trụ thu nhỏ” nơi linh hồn dân tộc ẩn hiện qua từng phong tục, tín ngưỡng và lối sống.
Trọng tâm của tiểu thuyết là hình tượng Mẫu – biểu tượng cho cội nguồn, cho sự bao dung và sức sống mãnh liệt của người Việt. Tín ngưỡng thờ Mẫu, vốn có nguồn gốc sâu xa trong văn hóa dân gian, được Nguyễn Xuân Khánh nâng lên thành triết lý: con người chỉ có thể tồn tại khi biết hướng về Mẹ – tức là về đất, về truyền thống, về sự sinh nở và nuôi dưỡng. Nhân vật cô Thắm, người phụ nữ mang vẻ đẹp vừa thực vừa huyền, vừa người trần vừa linh thiêng, chính là hóa thân cho tinh thần Mẫu Thượng Ngàn – biểu tượng của sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên, giữa vật chất và tâm linh.
Nguyễn Xuân Khánh đã sử dụng một văn phong thâm trầm, nhiều lớp nghĩa, đầy chất triết lý và trữ tình. Những đoạn miêu tả lễ hội, hát văn, hầu đồng được ông viết với tất cả sự am hiểu và kính trọng, khiến người đọc cảm nhận được vẻ đẹp huyền ảo, thiêng liêng của một tín ngưỡng đã nuôi dưỡng tâm hồn Việt qua bao đời. Bên cạnh đó, ông cũng không quên phản ánh những xung đột xã hội, sự tha hóa của con người trước danh lợi và quyền lực, khiến câu chuyện vừa mang tính hiện thực, vừa có chiều sâu biểu tượng.
Mẫu Thượng Ngàn không chỉ là một tiểu thuyết lịch sử hay văn hóa, mà còn là một bản trường ca về căn tính Việt. Qua từng trang sách, người đọc được mời gọi trở về với nguồn cội, để hiểu rằng sức mạnh dân tộc không nằm ở vũ khí hay quyền lực, mà nằm ở niềm tin, trong lòng Mẹ thiêng – nơi nuôi dưỡng tâm hồn và bảo tồn bản sắc qua bao biến động. Đây là một trong những tác phẩm lớn của văn học Việt Nam đương đại, khẳng định vị thế của Nguyễn Xuân Khánh như một trong những cây bút uyên bác và giàu tinh thần dân tộc nhất.
