Việt Nam Sử Lược của Trần Trọng Kim là một trong những bộ sử tổng hợp đầu tiên bằng chữ Quốc ngữ, ra đời vào năm 1920. Tác phẩm không chỉ có giá trị học thuật mà còn là một cột mốc quan trọng trong tiến trình hiện đại hóa sử học Việt Nam. Với văn phong giản dị, hệ thống chặt chẽ và tinh thần khai mở, cuốn sách đã trở thành tài liệu nền tảng cho nhiều thế hệ độc giả khi tìm hiểu về lịch sử dân tộc.
Trần Trọng Kim biên soạn Việt Nam Sử Lược trong bối cảnh xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX đang chuyển mình dưới tác động của Pháp thuộc. Trong khi hệ thống giáo dục chính thống thiên về việc truyền bá văn hóa phương Tây, thì lịch sử dân tộc lại ít được giảng dạy, khiến nhiều người Việt không nắm rõ quá khứ của chính mình. Xuất phát từ tinh thần canh tân, Trần Trọng Kim đã biên soạn bộ sách với mong muốn tạo ra một công trình sử học dễ tiếp cận, vừa giữ được tính khoa học, vừa khơi gợi lòng yêu nước.
Tác phẩm gồm ba quyển, chia thành nhiều thiên, trình bày lịch sử Việt Nam từ thời dựng nước đến đầu thế kỷ XX. Quyển đầu đi từ huyền thoại Hồng Bàng, Văn Lang – Âu Lạc, qua thời Bắc thuộc kéo dài hơn một thiên niên kỷ, cho đến khi Ngô Quyền đánh tan quân Nam Hán trên sông Bạch Đằng, mở ra kỷ nguyên độc lập. Quyển hai tập trung vào thời kỳ phong kiến tự chủ, từ các triều Đinh, Tiền Lê, Lý, Trần, Lê, Tây Sơn đến Nguyễn, nhấn mạnh các cuộc kháng chiến chống ngoại xâm, đồng thời khắc họa sự phát triển của chính trị, văn hóa, và thể chế. Quyển ba ghi lại giai đoạn cận đại, từ khi Pháp đặt ách đô hộ cho đến đầu thế kỷ XX, với những phong trào kháng chiến, canh tân và những thay đổi to lớn trong xã hội.
Điểm đáng chú ý của Việt Nam Sử Lược là phương pháp biên soạn khác biệt so với các bộ chính sử truyền thống. Thay vì chỉ ghi chép sự kiện theo niên đại, tác giả đã chọn cách sắp xếp mạch lạc, kết hợp phân tích nguyên nhân và hệ quả, giúp người đọc nắm bắt rõ tính liên tục và logic của lịch sử. Văn phong của Trần Trọng Kim vừa bình dị, dễ hiểu, vừa mang tính khái quát cao, khiến tác phẩm không chỉ dành cho giới trí thức mà còn có thể đến gần với đông đảo quần chúng.
Một yếu tố quan trọng khác là tinh thần khách quan trong lối viết. Dù sống trong thời kỳ Pháp thuộc, Trần Trọng Kim không chỉ dừng ở việc ca ngợi hay phê phán một chiều các nhân vật lịch sử. Ông ghi nhận công lao, đồng thời cũng thẳng thắn chỉ ra sai lầm, yếu kém của các triều đại và nhân vật cầm quyền. Chính sự công bằng này đã khiến tác phẩm được đánh giá là có giá trị sử học bền vững, vượt qua tính chất tuyên truyền vốn thấy ở nhiều tài liệu cùng thời.
Ngoài sự kiện chính trị – quân sự, Việt Nam Sử Lược còn quan tâm đến các lĩnh vực như văn hóa, tôn giáo, giáo dục, kinh tế. Tác giả dành nhiều trang để giới thiệu sự phát triển của chữ viết, khoa cử, phong tục tập quán, cùng những tác động của giao lưu văn hóa với Trung Hoa và phương Tây. Điều này giúp độc giả không chỉ thấy một lịch sử khô khan của triều đại và chiến tranh, mà còn cảm nhận được dòng chảy đời sống xã hội Việt Nam qua từng thời kỳ.
Tác phẩm cũng phản ánh tư tưởng canh tân của Trần Trọng Kim. Trong nhiều đoạn viết, ông khéo léo gửi gắm quan điểm về sự cần thiết của giáo dục, cải cách và mở cửa để dân tộc phát triển. Dù không phải là một nhà hoạt động chính trị cách mạng, Trần Trọng Kim vẫn thể hiện khát vọng phục hưng dân tộc thông qua việc khơi dậy ý thức lịch sử và niềm tự hào về truyền thống.
Ngày nay, Việt Nam Sử Lược vẫn giữ nguyên giá trị. Nó không chỉ là một tài liệu tham khảo về lịch sử, mà còn là minh chứng cho bước chuyển của sử học Việt Nam từ truyền thống sang hiện đại. Đọc tác phẩm này, độc giả có thể hiểu rõ hơn về cách người Việt đầu thế kỷ XX nhìn nhận quá khứ của mình, cũng như thấy được khát vọng độc lập, tự cường đã âm ỉ và lớn dần trong lòng xã hội. Đây là một cuốn sách xứng đáng có mặt trong tủ sách của bất kỳ ai quan tâm đến lịch sử và văn hóa dân tộc.
